تنش و مناقشه میان کشورهای همسایه بر سر عوامل سرزمینی و غیرسرزمینی همواره بخشی از واقعیت‌های تاریخ سیاسی جهان را به خود اختصاص داده است. در این بین، منطقه خلیج‌فارس با هشت واحد سیاسی- فضایی ملی، به‌عنوان یکی از مناطق مهم و استراتژیک جهان شناخته شده است. وجود منابع عظیم انرژی و وابستگی کشورهای صنعتی به نفت و گاز آن، موقعیت ارتباطی و گذرگاهی، بازار مصرف انبوه کشورهای ساحلی آن، موقعیت فرهنگی آن در جهان اسلام در کنار سایر عوامل بر اهمیت ژئوپلیتیکی خلیج‌فارس افزوده است. در طول تاریخ، همگرایی منطقه‌ای موفقیت‌آمیزی میان همه کشورهای ساحلی خلیج‌فارس صورت نگرفته است، اختلافات ارضی و مرزی میان کشورهای ساحلی، رقابت‌های منطقه‌ای، اختلافات قومی و مذهبی و دخالت‌های قدرت‌های فرامنطقه‌ای به‌عنوان موانع عمده همگرایی در خلیج‌فارس قلمداد شده‌اند. در این بین، روابط دو کشور ایران و عراق با 1458 کیلومتر مرز مشترک که سواحل شمالی و شمال غربی خلیج‌فارس را در اختیار دارند، به‌جز 15 سال اخیر (دوره پساصدام) همواره در طول سده‌های گذشته مبتنی‌بر تنش و مناقشه بوده است، به‌طوری که تاریخ روابط ایران با همسایه غربی آن در طول قرون اخیر، نشان می‌دهد از زمانی که عراق در قلمرو عثمانی بود و سلطان سلیم به ایران حمله کرد، تا سال 1980 که صدام‌حسین آغازگر جنگ تحمیلی شد، در مجموع 25 جنگ بین ایران و همسایه غربی آن روی داد که 24 جنگ آن بین ایران و عثمانی و یک جنگ نیز بین ایران و عراق به وقوع پیوسته است. روابط دو کشور با به قدرت رسیدن صدام‌حسین که مصادف با پیروزی انقلاب اسلامی بود، وارد عصر جدیدی شد و طولانی‌ترین جنگ قرن بیستم بین دو کشور همسایه رخ داد. اما حالا در دوره پساصدام و کوتاه‌شدن دست حزب بعث از سرنوشت ملت عراق، منحنی روابط ایران و عراق با گذشته بسیار متفاوت شده است.
این تحول مثبت موجب‌شده برخلاف گذشته، دو کشور برای نخستین‌بار نه‌تنها تهدیدی علیه یکدیگر محسوب نشده، بلکه به‌جای تعارض، به همکاری روی آورند. بسیاری از کارشناسان سیاسی این دگردیسی در روابط را نتیجه نزدیکی هویتی دو ملت به یکدیگر دانسته که همین همگرایی هویتی موجب شده عوامل اختلاف‌زای (عمدتا اختلافات ارضی و مرزی) سابق به‌جای تبدیل به تعارض، به‌صورت توافق دوستانه و گفت‌وگوی دوجانبه پیگیری شود. این تحول مثبت در روابط دو کشور، علاوه‌بر همگرایی و هم‌زبانی در مواضع سیاست خارجی (در قبال مسائلی مانند فلسطین، حزب‌الله لبنان، سوریه و حتی یمن) و تامین امنیت دوجانبه، حالا طی سال‌های اخیر در اقتصاد دو کشور نیز آثار مثبت خود را نشان داده است، به‌طوری‌که براساس بررسی‌های آماری «فرهیختگان»، نشان می‌دهد در حال حاضر مجموع ارزش همکاری‌های اقتصادی دو کشور در زمینه‌های مختلف ازجمله فراهم‌سازی سفرهای زائران دو کشور، تجارت کالا و خدمات، صادرات برق و گاز و موارد دیگر سالانه به بیش از 20 میلیارد دلار رسیده است.
صادرات کالاهای ایرانی به عراق 5 برابر صادرات به اروپا
ازجمله زمینه‌های همکاری دوجانبه ایران و عراق، حوزه تجارت خارجی است. در این زمینه بررسی‌ها نشان می‌دهد میزان تجارت کالاهای غیرنفتی ایران و عراق از 2.8 میلیارد دلار در سال 87 با رشد 3.1 برابری به بیش از 9 میلیارد دلار در سال 1397 رسیده است. همچنین طی 12 سال اخیر از کل حجم تجارت دوجانبه، 98 درصد آن مربوط به صادرات ایران به عراق و تنها دو درصد مربوط به واردات ایران از عراق بوده است. به‌عبارت دیگر، در همه این سال‌ها تراز تجاری به‌نفع ایران بوده است. بر این اساس، افزایش حجم تجارت دوجانبه بین ایران و عراق از منظر دیگری نیز حائز اهمیت است، به‌طوری که در سال 1397 پس از چین که 20.8 درصد از کالاهای غیرنفتی ایران را خریداری کرده، عراقی‌ها 20.2 درصد از کالاهای غیرنفتی کشورمان را خریده‌اند. برای تصور دقیق از اهمیت حجم تجارت دوجانبه بین ایران و عراق کافی است بدانیم صادرات 8.9 میلیارد دلاری ایران در سال 97 به این کشور حدود 4.8 برابر کل صادرات یک‌میلیارد و 61 میلیون دلاری کشورمان به 28 کشور عضو اتحادیه اروپا است. نکته دیگر اینکه براساس آمارهای گمرک ایران، در 6 ماهه سال جاری از حدود نزدیک به 21 میلیارد دلار صادرات غیرنفتی ایران، حدود 6.4 میلیارد دلار آن (معادل 22.3 درصد کل صادرات غیرنفتی کشورمان) به عراق صادر شده است.
همکاری 6 میلیارد دلاری در حوزه برق
مساله تامین برق به شکل اطمینان‌بخش در عراق، به یک نگرانی برای دولتمردان این کشور تبدیل شده است. مشکل برق در عراق اگرچه نتیجه شرایط فعلی نبوده و این کشور از سال 1990 تاکنون دچار کمبود شدید انرژی برق بوده است، اما این مشکل پس از سال 2003 بهدلیل فرسودگی نیروگاه‌‌های قدیمی و در سال‌های اخیر بهدلیل عملیات خرابکارانه داعش وخیم‌تر شده، به‌گونه‌‌ای که تعداد ساعات قطع برق برای برخی شهروندان در تابستان سال‌های گذشته بیش از 12 ساعت در روز بوده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد تقاضا برای برق در عراق در سال 2010، حدود 57 تراوات ساعت بوده که دولت فقط توانایی تامین حدود 60 درصد آن را داشت. متخصصان صنعت برق می‌گویند تقاضا برای مصرف برق در سال‌های آتی به‌علت افزایش جعیت و رشد اقتصادی، چندین‌برابر شده و تا سال 2035 به 170 تراوات ساعت خواهد رسید. در این زمینه بررسی‌ها نشان می‌دهد صنعت برق ایران هم از جنبه صادرات برق و هم از جنبه صادرات کالا و خدمات فنی و مهندسی، ظرفیت بسیار بالایی دارد.
اگرچه از میزان صادرات خدمات فنی و مهندسی و کالاهای صنعت برق به عراق اطلاعاتی منتشر نشده، اما طبق آمارهای وزارت نیرو (شرکت مادر تخصصی توانیر)، صادرات سالانه برق ایران به عراق از 2416 مگاوات در سال 87 به 6627 مگاوات در سال 96 رسیده است. این میزان صادرات برق اگرچه فقط معادل 2.5 درصد از مصرف کشورمان است، اما براساس اظهارات مقامات وزارت نیرو، برخلاف شایعه رایگان‌بودن برق، ایران از سال ۲۰۰۴ تاکنون بیش از ۶۵ میلیارد کیلووات ساعت برق به ارزش 6.2 میلیارد دلار به کشور عراق صادر کرده و تا اسفند سال 97 حدود 5.21 میلیارد دلار (84 درصد از کل) آن دریافت شده است. همچنین در همین زمینه خبرگزاری فرانسه به نقل از سه مقام بلندپایه عراقی طی گزارشی در تیرماه سال جاری خبر داد عراق یک مکانیسم مالی برای ادامه خرید گاز و برق از ایران با وجود تحریم‌های آمریکا علیه تهران یافته است که مشابه اینستکس خواهد بود و از این طریق پول واردات از برق و گاز را به ایران پرداخت خواهد کرد. این خبرگزاری به نقل از یکی از مقامات عراقی می‌نویسد: «عراق برای جبران کمبود برق در سال 2019، حدود ۱۴۰۰ مگاوات برق و ۲۸ میلیون مترمکعب گاز از ایران وارد می‌کند که به اتفاق، حدود یک‌سوم برق مورد نیاز عراق را تامین می‌کنند.»
عراق مشتری 80 درصد خدمات فنی‌ومهندسی ایران
ارزش افزوده‌ای که در صدور خـدمات فنـی‌ومهندسـی وجـود دارد، همـراه بـا نیـاز روزافزون اقتصاد جهانی به توسعه عمرانی و زیرساختی، یک فرصت مناسب برای کشورهایی همچون ایران است که از سرمایه‌های انسانی قابل‌توجهی برخوردار هستند. همچنین برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری برای افزایش سهم صـادرات غیرنفتـی از کـل صـادرات و اصـلاح ترکیب آن به سمت صدور کالاها و خدمات با فناوری بالاتر، از رویکردهای سند چشم‌انداز است و صادرات خدمات فنی‌ومهندسی نیز از مصادیق آن به‌شمار می‌رود. بررسی‌ها نشان می‌دهد ظرفیت صادراتی خدمات فنی‌ومهندسی ایران تا سال 1397 در حالی به حدود 30 میلیارد دلار رسیده که کل صادرات این حوزه سالانه حدود یک‌میلیارد و 200 میلیون دلار است. صادرات 1.2 میلیارد دلاری خدمات فنی‌ومهندسی ایران از این منظر دارای اهمیت است که براساس اظهارات کارشناسان این حوزه، به‌رغم آنکه خدمات فنی‌ومهندسی شرکت‌های ایرانی قوی‌‌تر از شرکت‌های ترکیه‌ای است، ولی صادرات خدمات فنی‌ومهندسی ترکیه در سال بیش از 25 میلیارد دلار است.
در این زمینه عراق ازجمله کشورهایی بوده که برای بازسازی‌های پس از جنگ با داعش نیازمند دریافت خدمات فنی‌ومهندسی است. ازجمله این نیازمندی‌ها، تلاش عراق برای جذب 100 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی جهت ساخت و تکمیل 157 پروژه است. این پروژه‌ها شامل 18 پروژه در بخش کود، مواد شیمیایی و پالایشگاه‌ها، 16 پروژه در حوزه حمل‌ونقل (فرودگاه، مترو، راه‌آهن، تونل‌ها، پل‌ها و بنادر)، چهار پروژه در مناطق ویژه اقتصادی، سه پروژه بزرگ ساخت مسکن، 6 پروژه بخش مهندسی و ساختمانی (بازسازی و آماده‌سازی کارخانه‌های سیمان فلوجه، کارخانه شیشه الرمادی و...)، 12 پروژه در حوزه‌های تجاری، دو پروژه در حوزه توریستی و تفریحی، 10 پروژه بهداشتی و درمانی و 86 پروژه نیز در حوزه کشاورزی است. در کنار این ابرپروژه‌ها، براساس اعلام اتاق بازرگانی مشترک ایران و عراق، به‌زودی حدود ۵۰۰ پروژه فنی‌ومهندسی در بصره آغاز به‌کار خواهد کرد که این پروژه‌ها نیز زمینه مناسبی برای حضور شرکت‌های ایرانی فراهم خواهد کرد. اما بررسی میزان صادرات خدمات فنی‌ومهندسی ایران به این کشور نیز وضعیت جالبی دارد، به‌طوری که طبق اظهارات سیدحمید حسینی، دبیرکل اتاق مشترک ایران و عراق، طی سال‌های 1391 تا 1397 ایران چهارمیلیارد دلار قرارداد فنی‌ومهندسی در عراق داشته که طی این سال‌ها فقط یک‌میلیارد و ۲۰۰ میلیون دلار فعال بوده است. همچنین از کل صادرات سالانه خدمات فنی‌ومهندسی شرکت‌های ایرانی، بیش از ۸۰ درصد آن در عراق مشغول فعالیت هستند.
ظرفیت عظیم 5.5 میلیون زائر 2 همسایه
در سال‌های اخیر رویداد عظیم پیاده‌روی اربعین با بازتاب‌های بین‌المللی‌ای که داشته، تبدیل به یک فرارویداد بی‌مثال در جهان شده است. از این منظر، تصور آثار اقتصادی برای این اجتماع عظیم انسانی بسیار سخت است، اما طبق بررسی‌های آماری، در سال‌های اخیر در کنار سفر نزدیک به سه‌میلیون زائر ایرانی در اربعین به عتبات‌عالیات و در مجموع سفر سالانه سه تا چهارمیلیون زائر ایرانی (مجموع اربعین و سایر ایام سال) به عراق، تعداد زائران و گردشگران عراقی واردشده به ایران نیز از حدود 1.5 میلیون نفر در سال 94 به حدود 2.6 میلیون نفر در سال 97 رسیده است. بر این اساس طی سال‌های 94 تا 97 در مجموع به‌طور میانگین 5.5 میلیون زائر ایرانی و عراقی به دو کشور مسافرت کرده‌اند که همین امر در کنار جنبه‌های معنوی، خود محرک توسعه بخش گردشگری دو کشور نیز است.
صادرات گاز به عراق سالانه 2.4 میلیارد دلار
در کنار صادرات کالا و خدمات، صادرات گاز به عراق نیز از دیگر زمینه‌های همکاری دوجانبه است. در این زمینه طبق اظهارات حسن منتظرتربتی، معاون وزیر نفت در امور گاز (11 اردیبهشت سال جاری)، توان پالایشی و انتقال گاز تا پایان سال 98 به بیش از یک‌میلیارد مترمکعب در روز خواهد رسید که بخش قابل‌توجهی از آن قابل صادرات است. به گفته این مسئول وزارت نفت، سال 97 صادرات ایران به ترکیه و عراق با میانگین بیش از 40 میلیون مترمکعب در روز بوده که این میزان در سال 98 فقط به عراق به بیش از ۳۵ میلیون مترمکعب در روز خواهد رسید. در این زمینه اگرچه آمار تفصیلی وجود ندارد، اما براساس آنچه بیژن زنگنه، وزیر نفت گفته، طی سال 97 ایران ماهانه 200 میلیون دلار گاز به عراق صادر کرده است که با این حساب کل درآمد سالانه صادرات گاز ایران به این کشور نیز 2.4 میلیارد دلار خواهد بود. در زمینه صادرات گاز به عراق یکی از موارد اختلافی که بهمن سال 97 نیز از سوی بیژن زنگنه رسانه‌ای شد، موضوع پرداخت با تاخیر پول گاز صادراتی ایران بود که براساس آخرین اظهارات مسئولان دولتی دو کشور، توافق دوجانبه برای پرداخت این مطالبات از سوی عراقی‌ها انجام شده است.
