وقتی ترکیه هواپیمای نظامی روسیه را در مرز سوریه سال 2015سرنگون کرد و روابط اقتصادی دو کشور وارد مرحله بحران شد، ایران به عنوان کشور جایگزین ترکیه به عنوان تامین کننده محصولات غذایی روسیه 147 میلیون نفری روی میز تاجران Food city مسکو مطرح شد؛ ولی در کمتر از یک ماه مشخص شد که این کشور حتی توان تامین بخش کوچکی از این بازار را هم ندارد و بازرگانان به سراغ کشورهای آمریکای لاتین رفتند و این در شرایطی بود که برخی از بازرگانان ایرانی به دنبال فوروارد کالاهای ترکی از مرزهای ایران به روسیه در آن دوران بودند.

این قبیل تجربه ها پس از فروپاشی شوروی سابق و تولد کشورهای مشترک المنافع یا CIS ، سقوط طالبان در افغانستان، و همچنین بازار عراق و کشورهای حاشیه خلیج فارس بارها و بارها تکرار شده و گویا فرصت سوزی بخشی از ساختار اقتصادی ایران به شمار می آید. دانشمندان علم مدیریت معتقدند که کشورها از تهدید باید فرصت بسازند؛ اما ما از فرصت ها هم نتواستیم استفاده کنیم؛ چه برسد به تهدیدها.
مجتبی خسرو تاج معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت در آیین تکریم از صادرکنندگان نمونه استان اصفهان گفت: توان ظرفیت سازی برای تصاحب بازارهای صادراتی را نداریم و در مواقعی که بازارهای بین المللی تشنه است؛ نمی توانیم بار مناسب را فراهم کنیم. شاید این اظهار نظر رسمی نشان از یک چالش بنیادی در ساختار اقتصادی ایران داشته باشد که جریان تولید کشور توانایی تامین کنندگی یک بازار بین المللی را ندارد.
آیا ظرفیت تولید کالاهای صادرات محور در ایران اندک است ؟ آیا وجود بیش از 80 هزار واحد صنعتی بزرگ و متوسط دارای پروانه در کشور نمی تواند نیاز صادراتی کشورهای همسایه را برطرف کند ؟ آیا در شرایط کنونی واحدهای تولیدی با 100 درصد ظرفیت فعالیت می کنند؟ آیا دولت مسبب ایجاد انشقاق بین تولیدکنندگان و صادرکنندگان ایرانی است؟
تجربه نگارنده در سال 1394 پس از تیره شدن روابط سیاسی و اقتصادی روسیه و ترکیه و ناتوانی بازرگانان ایرانی در تصاحب بازار محصولات کشاورزی و غذایی روسیه نشان می دهد که زنجیره تولید و صادرات در ایران بویژه در استان اصفهان به هم متصل نیست. زنجیره ایی که قانون اولش پیوستگی است. نبود فرهنگ کار گروهی، شاید یکی از عوامل شرایط کنونی باشد؛ ولی چند سال باید منتظر فرهنگ سازی کار گروهی در بین تولیدکنندگان و صادرکنندگان بود؟ یک سال ،10 سال ،50 سال ؟
استان اصفهان به عنوان یکی از استان های پیشرو در تعداد واحدهای صنعتی ،محصولات کشاوزی و تولید محصولات گلخانه ایی همواره در اخبار معرفی می شود. تولید محصولات متنوع در اقصا نقاط استان مزیت صادراتی برای برخی از محصولات این بخش فراهم ساخته، ولی به دلیل فعالیت های پراکنده تولیدکنندگان و صادرکنندگان این بخش سهم چندانی در کسب بازارهای هدف صادراتی نداشته ایم. در بخش کشاورزی سیب سمیرم، انار شهرضا، سیبری خمینی شهر و غیره نمونه ای است که با وجود مقیاس تولید با صادرات اندکی روبروست و کل صادرات محصولات بخش کشاورزی را در سال 96 به 134 میلیون دلار به ازای 114 هزار تن رسانده است. هرکیلو محصول کشاورزی صادر شده 1.1 دلار ارزش داشته است.
فقط بخش کشاورزی نیست که این چالش را سالهاست با خود همراه دارد؛ بخش صنعت، معدن و خدمات گردشگری نیز به دلیل نبود زنجیره تامین و ایجاد هم افزایی؛ سالهاست صادرات استان اصفهان را در عدد کمتر از 2 میلیارد دلار متوقف ساخته اند. البته سال 90 و 91 صادرات 600 میلیون دلاری طلا و جواهر توانست برای یک سال آمار استان را به 3 میلیارد دلار برساند ولی استانی با جمعیت 5 میلیون نفر و وجود 9 هزارو 200 واحد صنعتی ،600 معدن ،100 هزار واحد صنفی ،60 مرکز و موسسه آموزش عالی در سال زیر 2 میلیارد دلار صادرات داشته باشد جای تعجب است. چنانچه شرکت های مدیریت صادرات نیز به تازگی قدم های کوچکی برداشته اند ولی متاسفانه به دلیل نبود رابطه دو طرفه تولیدکننده و صادرکننده و نبود صادرات به مقیاس، شاهد بالندگی صادرات در استان اصفهان طی یک دهه اخیر نبودیم. نکته ایی که فعالان بازارهای بین المللی بر آن تاکید کردند که بازرگانان ایرانی نمی توانند نیاز یک بازار را در طولانی مدت با رعایت استانداردهای کیفی تامین کنند. نه تولید به مقیاس؛ نه تامین به مقیاس؛ و نه صادرات به مقیاس؛ اینها نکته کلیدی صادرات استان اصفهان هستند.

ارزش هرکیلو صادرات اصفهان در سال 96، 35 سنت نه یک دلار
به گفته مدیرکل گمرکات استان اصفهان در سال 96 یکهزار و 50 قلم کالا به وزن چهار میلیون و 960 هزار تُن و به ارزش یک میلیارد و 749 میلیون و 658 هزار دلار از استان اصفهان به مقصد 107 کشور جهان صادر شد. با یک تقسیم ساده صادرات استان اصفهان هر تن 352 دلار و هر کیلو 35 سنت می شود و به ازای هر فرد اصفهانی 350 دلار در سال صادرات انجام شده است . صادراتی که عمده ترین کالاهایش آهن آلات و فولاد به ارزش 530 میلیون دلار، محصولات پتروشیمی به ارزش 395 میلیون دلار و فرش به ارزش 158 میلیون دلار است.بیشترین صادرات اصفهان را شامل فلزات سنگین، فرآورده‌های نفتی، فرش و کفپوش، محصولات لبنی، مصنوعات سنگ، گچ و سیمان، سنگ فلز جوش و خاکستر آن، محصول شیمی آلی، مواد پلاستیکی و اشیا آن، محصولات سرامیکی و مصنوعات چُدن و آهن است.
آمار صادراتی اصفهان طی سال های گذشته دو نکته مهم را به ذهن متبادر می کند؛ یکی اینکه تولید و صادرات در یک راستا فعالیت نمی کنند و شعار تولید صادرات محور بیشتر به یک شعار کلیشه ای درآمده است. هر چند نمی توان از چالش های پیش روی تولیدکنندگان از جمله بهره بانکی، مالیات، پایین بودن بهره وری و بخش نامه های متعدد دولتی غافل بود.

هم افزایی تولید و صادرات و فقدان برند خوشنام بین المللی؛ حلقه گمشده صادرات
هم افزایی (Synergy) بین بخش تولید و صادرات به همت شرکت های مدیریت صادرات و ایجاد برندهای خوشنام بین المللی می تواند با برقراری رابطه برد _ برد بین تولیدکننده و بازرگان ،زمینه توسعه صادرات غیرنفتی استان را فراهم سازد. ایجاد تراز مثبت تجاری استان و به دنبال آن کشور نشان از وضعیت متعادل اقتصاد است. به عنوان مثال هم افزایی تولیدکنندگان محصولات گلخانه ایی استان اصفهان در ایجاد یک برند معتبر با تولید به مقیاس می تواند جایگاه ویژه ایی در بازار های بین المللی داشته باشند.برای ورود به بازار Food city مسکو باید تولید میلیون تنی در جیب شما باشد و با هزار تن نمی توان میز دایمی در این بازار ایجاد کرد. برای حضور در این بازار زنجیره یا خوشه تولیدکنندگان محصولات کشاورزی و غذایی تشکیل شده است ؟ آیا به صورت فردی می توان در یک بازار بزرگ تاثیرگذار بود.

کمبود نیروی متخصص و ماهر چالش بنگاه های اقتصادی
نکته دوم اینکه مراکز آموزشی اهم از دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی نقش بسزایی در تربیت نیروی انسانی متخصص در فرایند صادرات دارند.کمبود نیروی متخصص یکی از مهمترین موولفه های پایش محیط کسب و کار استان اصفهان در سال 96 بوده که از صفر تا 10 (بدترین نمره) نمره 6 را به خود اختصاص داده است.این پایش که هر ماهه توسط اتاق بازرگانی اصفهان و بر اساس نظرات و دیدگاه های مدیران بنگاه های اقتصادی استان انجام می شود، نشان می دهدکمبود نیروی انسانی ماهر و توانمند یکی از چالش های اثرگذار در فضای کسب و کار استان به شمار می آید و دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی به جای مراکز صادرکننده مدرک بایستی نیروی انسانی توانمنند و ماهر به جامعه تحویل دهند تا از آن بتوان برای رشد و توسعه جامعه در ابعاد مختلف بهره گرفت.
کارنامه صادرات استان اصفهان طی 7 سال گذشته مملو از نوسان هایی است که بخشی از آن ناشی از تصمیات یک شبه دولتمردانی است که به دلیل کنترل بازارهای داخلی حاضرند سالها تلاش یک صادرکننده برای کسب یک بازار را به راحتی به نابودی بکشاند. حمایت نکردن دولت از اهدای جوایز صادراتی، حمایت مالی از تورهای بازاریابی و شرکت در نمایشگاه های بین المللی و فشارهای مالیاتی و چرخه معیوب مالیات بر ارزش افزوده خود قصه ی هزار و یک شب است؛ اما بخش خصوصی با اتکا به توانمندی خود و ایجاد شبکه بین تولیدکنندگان گروه کالایی مشترک و تمرکز تشکل های اقتصادی بر توسعه کسب و کار بین المللی آنان می تواند دولتمردان را به حمایت واقعی از صادرات ترغیب کند. ضرب المثل ایرانی است که می گوید:کس نخارد پشت من /جز ناخن انگشت من.

حسین قلع ریز/ نوسان