شورای اطلاع رسانی دولت: صدور حکم قضایی برای تلگرام، دخالت دیگر نهادها در تصمیمات کابینه است - وزیر ارتباطات: دسترسی شهروندان به منابع اطلاعات، توقف‌ناپذیر است؛ هر چند استفاده از یک نرم‌افزار متوقف شود - کارشناسان امیدوارند فضاسازی‌ها علیه شبکه‌های مجازی با هدف فشار بر دولت از طریق ایجاد نارضایتی در مردم نباشد. دستور دادسرای فرهنگ و رسانه تهران برای فیلتر شدن تلگـرام واکنش‌های فراوانی در پی داشت. بیانیه شورای اطلاع‌رسانی دولت و توئیت‌های وزیر ارتباطات حکایت از آن دارد که موضع دولت موافق و همراه با این حکم نبوده است چنان که حسام‌الدین آشنا، مشاور روحانی مخالفت خود با فیلتر شدن این پیام‌رسان را اعلام کرد. از اظهار نظرهای برخی نمایندگان مجلس هم این‌گونه برمی‌آید که بهارستان نیز در جریان فیلتر شدن تلگرام به این شکل نبوده است. برخی نمایندگان و کارشناسان منتقد معتقدند که تصمیم‌گیری درباره پدیده‌ای که حدود 40 میلیون ایرانی را درگیر خود کرده است، باید از سوی نهادها و ارگان‌های مرتبط و متخصص و با همفکری و جمع‌بندی منطقی باشد حال آنکه نه شورای عالی فضای مجازی و نه کمیته تعیین مصادیق مجرمانه اعلام موضع رسمی مبنی بر تصمیم‌گیری در این ارتباط نداشته‌اند. در بیانیه شورای اطلاع‌رسانی دولت هم تصریح شده که تعیین تکلیف امور عمومی که مرتبط با نیازها و خواسته‌های ده‌ها میلیون نفر از شهروندان است، نمی‌تواند صرفاً مبتنی بر تشخیص و تصمیم موردی قضایی باشد.
مانی آشتیانی/ روزنامه نگار
«تلگرام فیلتر شد» خبری به همین اندازه کوتاه وکوبنده. سرانجام بعد از دوماه فشار مداوم به دولت برای فیلترینگ دائمی تلگرام از سوی برخی نهادها، این پیام‌رسان شامگاه روز سه‌شنبه براساس دستور مقام قضایی مسدود شد. از زمان مسدود شدن تلگرام تا زمان انتشار این گزارش خبرهای گوناگونی درفضای مجازی دست‌به‌دست شده از استعفای وزیر ارتباطات به‌دنبال این مسدودسازی و بعد هم تکذیب آن گرفته تا اختلال و از کار افتادن برخی سرویس‌ها و سایت‌های ایرانی به‌دنبال فیلترشدن تلگرام. از سوی دیگر نیز کاربران با مراجعه به صفحات رئیس جمهوری و وزیر ارتباطات با گذاشتن هشتگ و کامنت‌های مختلف نسبت به این اقدام واکنش نشان داده‌اند. واکنشی که در نهایت باعث شد تا غروب سه‌شنبه پایگاه اطلاع‌رسانی دولت در اطلاعیه‌ای مجدداً بر موضع همیشگی خود یعنی دسترسی آزاد به جریان اطلاعات و مخالفت با فیلترینگ تأکید کند.
از شایعه تا واقعیت
تلگرام از زمان شروع به‌فعالیت خود (بهار ۹۴) در کشور بارها از سوی نهادهایی همچون کمیته تعیین مصادیق مجرمانه تهدید به فیلتر شده است اما در دوران چهارسال ریاست جمهوری حسن‌روحانی در دولت یازدهم و همچنین مدیریت محمود واعظی در مقام وزیر ارتباطات این دولت، تلگرام هیچگاه با محدودیت همراه نشد تا جایی که دسترسی آزاد به اطلاعات و کاهش فیلتر سرویس‌های اینترنتی به نقطه پررنگ کارنامه کاری دولت یازدهم تبدیل شد. اما روزهای خوش تلگرام در ایران چندان طولانی نبود، چرا که در نهایت به‌دنبال اعتراض‌های پیش‌آمده در دی ماه سال ۹۶ این سرویس به صورت موقت فیلتر شد. البته حسن روحانی بعد از ۱۵ روز دستور به رفع فیلتر این پیام‌رسان محبوب ایرانیان را داد. در حالی که کارشناسان و فعالان فضای مجازی شفاف‌سازی دولت در خصوص اطلاع‌رسانی برای فیلتر شدن تلگرام را آغاز دورانی جدید و حرکتی تحسین شده می‌دانستند، در اواخر سال ۹۶ مجدداً زمزمه برای فیلتر شدن تلگرام شنیده شد. در نخستین خبر جدی ابوالحسن فیروزآبادی رئیس مرکز ملی فضای مجازی در گفت‌و‌گو با ایسنا اعلام کرد که «اگر به این نتیجه برسیم که لزوم فیلترینگ تلگرام وجود دارد، این کار را انجام می‌دهیم.» در ادامه نیز چند روز بعد از اینکه عبدالصمد خرم‌آبادی، دبیر کمیته تعیین مصادیق مجرمانه در کانال شخصی خود در پیام‌رسان سروش ضمن اعلام اینکه از توئیتر و یوتیوب به هیچ وجه رفع فیلتر نمی‌شود تأکید کرد «در آستانه ورود به سال ۹۷، اتفاق نظر بی‌نظیری بین مسئولان برای قطع تسلط و نفوذ دشمن بر فضای مجازی کشور ایجاد شده است.» در نهایت نیز حمیده زرآبادی از نمایندگان مجلس با اعلام اینکه شورای عالی فضای مجازی مصوبه مسدود کردن تلگرام در سال جدید (۹۷) را تصویب کرده آب پاکی را روی دستان کسانی ریخت که هنوز نسبت به فیلتر شدن تلگرام شک داشتند.
در دوران تعطیلات نوروزی نیز خبرهای مختلفی در خصوص فیلترشدن تلگرام و عزم جدی برای مسدودسازی این سرویس شنیده می‌شد. گروهی فیلترشدن این پیام‌رسان محبوب را بهترین گزینه برای شکست انحصار تلگرام در کشور معرفی می‌کردند و این اقدام را عملی برای رشد استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی دانستند. در کنار این افراد اما گروهی دیگر از کارشناسان فیلترشدن تلگرام را نمره منفی در کارنامه دولت معرفی و تأکید می‌کردند که با فیلترینگ و محدودیت نمی‌توان به حفاظت از امنیت کشور کمک کرد و اگر قرار است انحصاری شکسته شود بهتر است فیلترینگ سرویس‌های دیگر اطلاع‌رسانی در کشور برداشته شود.
در کنار تمامی اما و اگرهای مختلف در خصوص فیلتر احتمالی تلگرام آن هم در ایام تعطیلی نوروز رئیس جمهوری، در دیدار با جمعی از مدیران ارشد کشوری، در واکنش به خبرهای مطرح شده درخصوص احتمال فیلتر تلگرام اعلام کرد:«بنای نظام بر رفع انحصار از فضای پیام‌رسان‌ها بوده است نه فیلتر و بستن فضای مجازی و نباید با فیلترینگ تلگرام کام مردم را تلخ کرد.» چندی بعد از این اظهار اما و اگر در خصوص فیلترینگ تلگرام ادامه داشت تا طرح کوچ مقامات دولتی به پیام‌رسان‌های داخلی در راستای حمایت از محصولات ایرانی کلید خورد. با این اتفاق و آمارهایی که از سویی مدیران پیام‌رسان‌های داخلی اعلام می‌شد بسیاری پیش‌بینی کردند که با شکست انحصار تلگرام دیگر نیاز به فیلترینگ تلگرام نیست.
واکنش‌ها به یک اتفاق
اما سرانجام کوچ دولتی‌ها به پیام‌رسان‌های داخلی و تمام تلاش‌های دولت برای جلوگیری از مسدودسازی تلگرام به نتیجه نرسید، چرا که روز دوشنبه(۱۰اردیبهشت) خبرگزاری میزان وابسته به قوه قضائیه خبر از دستور قضایی در خصوص مسدودسازی پیام‌رسان تلگرام را داد. براساس این خبر تمام ارائه‌دهندگان خدمات دسترسی به اینترنت کشور بخصوص شرکت ارتباطات زیرساخت و اپراتورهای تلفن همراه و دارندگان پروانه ارائه خدمات ارتباطات ثابت مکلف بودند تا تاریخ ۱۰اردیبهشت نسبت به اعمال مسدودسازی کامل وب‌سایت و اپلیکیشن این پیام‌رسان اقدام کنند. در نهایت هم از شامگاه روز سه‌شنبه سه اپراتور همراه اول، ایرانسل و رایتل دسترسی به تلگرام را از طریق دیتای موبایل به روی کاربران بستند.
در نخستین ساعت صبح روز سه‌شنبه محمد جواد آذری‌جهرمی در توئیتر و اینستاگرام خود نسبت به این مسدودسازی واکنش نشان داد. او در توئیتر و در رشته توئیتی نوشت: «دسترسی شهروندان به منابع اطلاعات، توقف‌ناپذیر است؛ هر چند استفاده از یک نرم‌افزار متوقف شود. نرم افزارهای بدیل، شناسایی و جریان آزاد اطلاعات، مجدداً فعال و در گردش خواهد بود. این خاصیت و لازمه دسترسی آزاد به اطلاعات در عصر ارتباطات است.» این اظهارنظر وزیر ارتباطات در شبکه‌های اجتماعی فرصتی دست کاربران داد تا به‌صورت مستقیم نسبت به این اقدام واکنش نشان دهند. هشتگ‌های مختلفی تاکنون در اینستاگرام و توئیتر نسبت به مسدودسازی تلگرام به راه افتاده که از مورد توجه‌ترین آنها می‌توان به «روحانی بایست»، «نه به فیلترینگ تلگرام، نه به پیام‌رسان داخلی»، «save our telegram» و … اشاره کرد.
موضع دولت و مجلس
در کنار واکنش کاربران، نمایندگان مجلس نیز نسبت به این مسدودسازی واکنش نشان دادند. برای نمونه محمدرضا بادامچی نماینده تهران و نایب رئیس کمیسیون اجتماعی مجلس در گفت‌و‌گو با جماران اعلام کرد:«انتظار نداشتیم تلگرام در دولت روحانی فیلتر شود. آقای روحانی قول داده بود فضای مجازی هیچگاه محدود نشود با این قول ما انتظار نداشتیم که تلگرام فیلتر شود. نباید از فضای مجازی اینقدر وحشت داشت و تبلیغات علیه آن صورت گیرد.» از سوی دیگر محمد کاظمی نماینده ملایر و عضو کمیته تعیین مصادیق مجرمانه نیز با اعلام اینکه مخالف تلگرام است گفت: «مردم را باید به سمت استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی تشویق کرد، ولی در عین حال این ممنوعیت‌ها نمی‌تواند مفید باشد.» همچنین پروانه سلحشوری، رئیس فراکسیون زنان در گفت‌و‌گو با دیده‌بان ایران نیز با اعلام اینکه فیلتر تلگرام راه حل درستی نیست، تأکید کرد: «باید گفت که آیا مقام قضایی صلاحیت دستور فیلتر کردن را دارد یا خیر. مسأله مهمی همچون فیلتر کردن تلگرام نباید به صورت تشنج‌آور در جامعه مطرح شود و چالشی جدید را برای مردم ایجاد کند.» از دیگر نمایندگان معترض به فیلتر تلگرام محمود صادقی بود. او در توئیتر خود نوشت: «محدود ساختن گردش آزاد اطلاعات راه مناسبی برای تأمین امنیت نیست.»
با بالا گرفتن حجم انتقادات نسبت به دولت در خصوص فیلتر تلگرام در نهایت عصر روز سه‌شنبه دبیرخانه شورای اطلاع‌رسانی دولت اطلاعیه‌ای را در خصوص محدودیت‌های اعمال شده بر تلگرام منتشر کرد. در این اطلاعیه ضمن تأکید همیشگی بر تلاش دولت برای دسترسی آزاد به اطلاعات ارزان و آسان به‌عنوان یک حقوق شهروندی به دخالت دیگر نهادها در تصمیم‌گیری‌های دولت اشاره شده است. در بندهایی از این اطلاعیه تأکید شده که تشخیص تهدید امنیت ملی، سیاستگذاری و اقدام متناسب، صرفاً برعهده شورای عالی امنیت ملی است و دیگران موظف به هماهنگی با این نهاد عالی هستند. در ادامه این اطلاعیه تصریح شده که تعیین تکلیف امور عمومی که مرتبط با نیازها و خواسته‌های ده‌ها میلیون نفر از شهروندان است، نمی‌تواند صرفاً مبتنی بر تشخیص و تصمیم موردی قضایی باشد. همچنین در اطلاعیه دولت در خصوص فیلترینگ تلگرام با اشاره به تداخل محدوده وظایف نهادهای مختلف گفته شده «متأسفانه وجود اختلاف نظر در مورد حدود صلاحیت‌ها و تشخیص مصالح عمومی منجر به تداخل وظایف، صدور احکام و اقدامات مختلف و بعضاً متعارض در مورد دسترسی عمومی به پایگاه‌ها و شبکه‌های اجتماعی شده است.» در پایان اطلاعیه دولت در خصوص فیلتر تلگرام تصریح شده که هر گونه سیاستگذاری در حوزه فضای مجازی باید هوشمندانه، متکی بر تجربیات جهانی و با رعایت ملاحظات، واقعیات، امکانات فنی و ظرفیت‌های اجتماعی اتخاذ شود.
تکرار داستان روسیه در ایران
فیلتر تلگرام تنها با یک مسدودسازی ساده ازسوی اپراتورهای همراه، ثابت و زیرساخت همراه نشد، چرا که بعد از ظهر روز سه‌شنبه و بعد از مسدودسازی تلگرام بسیاری از سایت‌ها و سرویس‌های ایرانی خبر از اختلال در ارائه خدمات به کاربران دادند. پونیشا، نت برگ، بلاگفا، بامیلو، چیلیوری، ریحون، جاب اینجا و … از جمله سرویس‌هایی بودند که مدیرانشان در توئیتر خبر اختلال در سرویس خود را دادند. برای نمونه پویا رجامند، مدیرعامل سایت کلیک یاب در توئیتر خود نوشت که فیلترینگ گسترده تلگرام باعث قطع تمام سرویس‌های این شرکت شده است. او علت قطع DNS Cloudflare(سرویس ارائه خدمات CDN به سایت‌ها) را دلیل این اختلال ایجاد شده اعلام کرد. همچنین علیرضا صادقیان نیز از مدیران سایت نت برگ هم در توئیتی اعلام کرد که فیلتر تلگرام باعث عدم دسترسی کاربران به سایت این شرکت شده و با سؤال از وزیر ارتباطات اعلام کرد که قطع تلگرام بیشتر ضربه می‌زند یا قطع سرور این شرکت؟ مخابرات و زیرساخت در تماس ایران در خصوص علت این اختلال‌ها از ارائه جزئیات بیشتر خودداری و اعلام کردند که آنها کاری نکرده‌اند که در سرویس‌های ایرانی اختلالی ایجاد شود.
در نهایت نیز بعد‌از قطعی و اختلال چند ساعته در سرویس‌های ایرانی شرایط کار برای آنها به حالت عادی برگشت. وزیر ارتباطات نیز در توئیتر خود اعلام کرد که خبرهایی مبنی بر اختلال در سرویس‌های ایرانی دریافت کرده و دستور پیگیری داده و در نهایت مطلع شده که این اختلال‌ها برطرف شده است. اینکه تلگرام با توجه به سیاست‌های دولت مجدداً رفع فیلتر شود یا خیر هنوز مشخص نیست هرچند تجربه فیلتر سرویس‌های اینترنتی قبلی مانند توئیتر، فیس‌بوک و یوتیوب با دستور قضایی نشان داده که بعد از این دستور امکان رفع فیلتر از آنها وجود ندارد. تلگرام در حالی در کشور فیلتر شده که براساس برخی خبرها جست‌و‌جو پیدا کردن فیلترشکن در گوگل در صدر جست‌و‌جوهای ایرانیان قرار دارد. همچنین نظرسنجی‌های انجام شده توسط برخی سایت‌های خبری در توئیتر نشان می‌دهد که اکثر کاربران بعد از فیلترشدن تلگرام حاضر به استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی نیستند و به جای آن همچنان با فیلترشکن به استفاده از تلگرام ادامه می‌دهند.
نیم نگاه
شورای اطلاع رسانی دولت: متاسفانه وجود اختلاف نظر در مورد حدود صلاحیت ها و تشخیص مصالح عمومی منجر به تداخل وظایف، صدور احکام و اقدام های مختلف و بعضا متعارض در مورد دسترسی عمومی به پایگاه ها و شبکه های اجتماعی شده است