زمزمه‌ها براي اجراي نخستین پروژه مطالعاتي درباره استخراج آب‌هاي ژرف با چاشني حفاري نفتي در منطقه سيستان استان سيستانوبلوچستان، چند وقتي است مطرح شده است. اين حرف‌ها كه بيشتر در قالب همان زمزمه و ردپاي خاموش وزارت نيرو و شركت‌هاي زيرمجموعه مي‌‌گنجيد، از حرف‌هاي رضا اردكانيان، وزير نيرو، در يك نشست خبري رنگ بيشتري از واقعيت به خود گرفت. هرچند در آن زمان، اردكانيان اعلام كرده بود تصميم‌گيري در‌اين‌باره قبل از او صورت گرفته است، اما اعلام كرد اين پروژه مطالعاتي با اتكا به بررسي اوليه سازمان برنامه و بودجه، اعتبار دريافت كرده و كار خود را در سيستانوبلوچستان آغاز كرده است. حالا در مرحله بعد، حبيب‌الله دهمرده، نماينده مردم زابل در مجلس شوراي اسلامي، هم خبر داده عمليات حفاري اين چاه گمانه از فروردين ٩٧ آغاز مي‌شود و تاكنون نيز ٢٥ميليارد تومان براي حفر اين چاه اختصاص داده شده است. او گفته طرح حفاری از آب‌های ژرف در سیستان‌وبلوچستان برای نخستین‌بار در تیر ٩٥ در نشست اعضای کمیسیون آموزش و تحقیقات با معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری مطرح شد. نماینده مردم زابل، زهک، نیمروز و هیرمند در مجلس شورای اسلامی، افزود: در جلسه با معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهوری، ستاری مطرح کرد که دانش حفاری آب‌های ژرف در ایران وجود ندارد و این دانش در اختیار کشورهای روسیه و فرانسه است که به حول و قوه الهی به مدت دو سال مطالعات علمی فراوانی روی این پروژه انجام شده که در نهایت این دانش و فناوری در کشور بومی شد.
ورود بنیاد مستضعفان به استخراج آب‌هاي ژرف
او خبر داده است که به‌دنبال پيگيري‌ها، ردیفی در بودجه ٩٦ برای مطالعه آب‌های ژرفی در سیستان پیش‌بینی و برای عملیاتی‌شدن این پروژه تفاهم‌نامه‌ای میان وزارت نیرو و بنیاد مستضعفان منعقد شد که بر اساس آن به حفر چاه آب اقدام کنند، از سوی دیگر، رئيس سازمان برنامه و بودجه نیز ٢٥میلیارد تومان به این موضوع اختصاص داد. بنا بر گفته او، قرار است در بازه زماني كمتر از سه ماه حفاری کامل چاه به عمق دو هزار متر تحقق یابد. اين سخن‌ها در حالي از سوي اين نماينده مجلس و البته چند تن از مسئولان در گفت‌وگو با «شرق» مطرح مي‌شود كه هنوز سازمان حفاظت محيط زيست مجوزي براي اين حفاري صادر نكرده است. طبق بيانيه‌اي كه اين سازمان در پي حرف‌وحديث‌هاي اين طرح مطالعاتي در بهمن سال جاری صادر كرد: «با توجه به ناکافی‌بودن دانسته‌ها و نادانسته‌های علمی و محدودیت تجربیات عملی ملی و بین‌المللی درباره آب ژرف و همچنین تجربیات منفی کشور از تبعات درازمدت محیط زیستی رویکردهای صرفا فنی، نظیر برداشت از آب‌های زیرزمینی، سدسازی، انتقال آب و شیرین‌سازی آب دریا و با عنایت به این مهم که کشور در‌حال‌حاضر به تمرکز جدی بر مقوله کاهش مصارف و تقاضای آب (در مقابل افزایش عرضه آب از طریق اکتشاف و بهره‌برداری از منابع جدید) نیاز دارد، سازمان حفاظت محیط زیست در‌حال‌حاضر و تا اطلاع ثانوی، با هرگونه استحصال و بهره‌برداری از منابع آب ژرف تجدیدپذیر و غیرتجدیدپذیر مخالف است».
بدون مجوز سازمان محيط زيست حفاري‌مطالعاتي هم ممنوع
با اين حال در اين بيانيه، تبصره‌اي هم براي طرح‌هاي مطالعاتي در نظر گرفته مي‌شود: «مع‌الوصف با توجه به ضرورت تقویت رویکرد علمی در کشور، مطالعات علمی و امکان‌سنجی بهره‌برداری از منابع آب ژرف تجدیدپذیر با درنظرگرفتن و بررسی جدی پیامدهای زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی استفاده از این منابع (در صورت وجود)، تحت نظارت جدی سازمان حفاظت محیط زیست و سایر نهادهای ذی‌ربط بلامانع است. بدیهی است آن دسته از مطالعات علمی و اکتشافی آب‌های ژرف که شامل هرگونه حفاری و دخل و تصرف در طبیعت باشند، نیاز به ارزیابی اثرات زیست‌محیطی دارند و در مورد امکان و مجوز انجام آنها به صورت موردی توسط این سازمان تصمیم‌گیری خواهد شد». بااينحال، برخي مقام‌هاي مسئول در گفت‌وگو با «شرق» چندان دريافت مجوز از سازمان حفاظت محيط زيست را واجب نمي‌دانند و حتي حضور اين سازمان در مراحل حفاري را هم تلويحا ناديده گرفته‌اند. در همين زمينه سيدمحمدرضا رضازاده، مديرعامل شركت توسعه منابع آب و نيروي ايران، در جريان بررسي این طرح در گفت‌وگويي كه با «شرق» داشت، مي‌گويد: «ما نتايج مطالعات را به آنها (سازمان محيط زيست) مي‌دهيم و حتما اگر كار جدي شود در مرحله اجرا، مراحل را با سازمان محيط زيست طي خواهيم كرد». اين سخن در حالي مطرح مي‌شود كه مديركل دفتر آب‌وخاك سازمان حفاظت محيط زيست در گفت‌وگو با «شرق» هرگونه هماهنگي و درخواست مجوز براي حفاري مطالعاتي با اين سازمان و اداره محيط زيست استان سيستانوبلوچستان را رد مي‌كند.
هنوز چيزي مشخص نيست
سيدمحمدرضا رضازاده، مديرعامل شركت توسعه منابع آب و نيروي ايران، در گفت‌وگو با «شرق» با شرح جزئيات اين پروژه مي‌گويد: «پروژه آب‌هاي ژرف چند وقتي است كه به‌عنوان يكي از گزينه‌ها، مورد توجه جدي‌تري قرار گرفته است. البته اين پروژه صرفا در مرحله شناخت و بررسي است. در قدم اول، كاري كه برعهده ما گذاشته شده، حفاري يك چاه اكتشافي است.
مطالعه اوليه‌اي كه مهندسي مشاور روي اين موضوع انجام داده و معاونت علمي و فناوري رياست‌جمهوري و وزارت نيرو دخيل در اين پروسه هستند، حكايت از آن دارد كه در اعماق زياد، منابع آبي وجود دارد. اينكه كيفيت اين آب‌ها چگونه است، چقدر قابل‌استحصال است و... را نتايج مطالعات مشخص مي‌كند و چه‌بسا اساسا به اين جمع‌بندي برسيم كه كيفيت اين آب مناسب نيست يا احجامي كه در بررسي‌هاي اوليه پیش‌بینی شده، احجام درستي نباشد». او ادامه مي‌دهد: «اصل مطالعه به‌عنوان بررسي در دستور كار است و فعلا مشغول مقدمات حفاري يك چاه اكتشافي در اين زمينه هستيم. بلوك‌هاي متعددي در كشور شناسايي اوليه شده و توصيه به حفاري چاه اكتشافي در نقاط ديگري هم داده شده، اما فعلا فقط يك چاه اكتشافي در منطقه سيستان در دستور كار قرار گرفته است».
نقاط ديگر هدف كدام‌اند؟
از او در مورد نقاط ديگر حفاري هم مي‌پرسم. او اعلام مي‌كند اين پروژه مربوط به مؤسسه تحقيقات آب است و از آنها بپرسيد و ادامه مي‌دهد: «ما كارفرماي حفاري اين چاه اكتشافي هستيم، اما بلوك‌بندي توسط ما انجام نشده و در تعامل ديگري بين معاونت علمي و فناوري رياست‌جمهوري و وزارت نيرو كه مركز تحقيقات آب هم از زيرمجموعه‌هاي وزارت نيرو در آن دخيل بوده، بلوك‌بندي‌ها انجام شده است و نقاط ديگري را هم كه احتمال بيشتري بر وجود آب‌هاي ژرف مي‌دادند بررسي كرديم، اما فعلا حفاري در آن نقاط در اولويت نيست». بااينحال، پيگيري‌هاي «شرق» نشان داد اين پروژه در استان‌هاي شرقي در دست بررسي است و نقاط مورد اشاره اين مقام مسئول، مناطق ديگري در جنوب استان سيستانوبلوچستان، خراسان جنوبي، شمال استان فارس و همين‌طور كرمان در نظر گرفته شده است.
رضازاده در مورد عمق اين چاه مي‌گويد: «اگر آبي وجود داشته باشد، در اعماق بين هزارو ٥٠٠ تا دو هزار متر است، اما اين ميزان در عمل خود را نشان خواهد داد و دبي آب به‌صورت برآوردي حدود هزار ميليارد مترمكعب اعلام شده، اما بايد ببينيم به كجا مي‌رسد».
به گفته او، اگر به نتيجه رسيديم كه استخراج آب ژرف از اين منطقه امكان‌پذير و احجام و كيفيت آن نيز مناسب است، بعدها چاه‌هاي ديگري هم در اين منطقه حفر مي‌شوند. مديرعامل شركت توسعه منابع آب و نيروي ايران با اشاره به اينكه مقدمات كار فراهم شده، ادامه مي‌دهد: براي اين پروژه مطالعاتي، مناقصه‌اي برگزار و شركت حفار انتخاب شده و جاده دسترسي به محل حفاري را هم ساخته‌ايم. اگر مقدمات انجام شود و تأمين منابع مالي صورت بگيرد، اين حفاري در اوايل سال ٩٧ آغاز خواهد شد. به گفته او، هزينه‌اي كه براي حفاري يك چاه اكتشافي برآورد مي‌شود، بين ٢٠ تا ٣٠ ميليارد تومان است، اما اين رقم براي پروژه مطالعاتي است و اگر به مرحله بهره‌برداري برسد، قطعا ارقام بسيار بيشتري را مي‌طلبد.
با اداره محيط زيست استان هماهنگيم
رضازاده در اين گفت‌وگو از هماهنگي با سازمان حفاظت محيط‌زيست هم خبر مي‌دهد. به گفته او: «تا اينجاي كار با همكاران محيط زيست استان هماهنگ هستيم و قاعدتا براي صرف مطالعه نبايد كسي مخالفت كند. اگر يك‌روزي بناي استخراج از چاه را داشتيم، بر اساس نتايج مطالعات، هم ما و هم سازمان محيط زيست و ديگر نهادهاي مسئول بايد تصميمي منطقي بگيريم كه همه جوانب در آن ديده شده باشد، اما امروز اطلاعات همه بسيار ناقص است و نمي‌توان اعلام نظر رسمي كرد، اما براي طرح مطالعاتي اداره محيط‌زيست استان همراهي كرده‌اند، هرچند اظهارنظرهايی را از مسئولان سازمان محيط زيست شنيده‌ايم كه آنها با اين كار مخالف هستند، اما قاعدتا آنها هم با مطالعه مشكلي ندارند، اما ممكن است بر اساس رويه‌ها و ضوابط خود با ضوابط كار ابهام داشته باشند كه ما نتايج مطالعات را به آنها مي‌دهيم و حتما اگر كار جدي شود، براي اجراي كار، مراحل با سازمان محيط زيست هماهنگ خواهد شد.
اين مقام مسئول با بيان اينكه منطقه زابل در سيستان براي اجراي پروژه در نظر گرفته شده است، در مورد چرايي انتخاب اين منطقه مي‌گويد: وزارت نفت در اين منطقه كارهاي تحقيقاتي براي بررسي وجود نفت در اعماق داشته و به شواهدي از وجود آب‌هاي ژرف دست پيدا كرده است. شركت مشاور نيز، ضمن استفاده از آن اطلاعات، خود نيز يك‌سري اطلاعاتي را با روش‌هاي ديگري انجام داده و اين احتمال كه در آن مناطق منابع آب بيشتري وجود داشته باشد، مطرح شده است. تحليل شركت مشاور آن است كه رشته‌كوه‌هاي شرق كشور، مثل يك سد زيرزميني عمل كرده و آب‌هاي در عمق زياد را يك جا جمع كرده است. بااينحال، رضازاده از بيان اسم شركت مشاور امتناع كرد.
درخواست مجوز نداشته‌ایم
با تمام این احوال، هماهنگی با سازمان حفاظت محیط زیست از سوی مسئولان این سازمان رد شد. علی مریدی، مدیرکل دفتر آب و خاک سازمان محیط زیست در گفت‌وگو با «شرق» می‌گوید: «اگر درخواست مجوزی انجام شود، باید از سوی اداره محیط زیست استان سیستان‌وبلوچستان باشد. این موضوع را با مسئولان استان هم چک کردیم؛ تا این لحظه هیچ مجوزی برای طرح مطالعاتی استخراج آب‌های ژرف درخواست نشده است، درحالی‌که این اقدام باید با هماهنگی و مجوز نماینده سازمان محیط زیست استان صورت پذیرد و اجازه اداره کل حفاظت محیط زیست سیستان‌وبلوچستان ضروری است». او در این گفت‌وگو ادامه می‌دهد: «برداشت از آب‌های ژرف ممنوع است. این ممنوعیت در حدی است که حتی درخواست آن از سوی وزارت نیرو هم نباید صورت بپذیرد، اما چون ابعاد زیست‌محیطی آن شناخته‌شده نیست و می‌خواهیم این پدیده را بشناسیم، از لحاظ مطالعات و پژوهش بلامانع است. بااین‌حال، این بلامانع‌بودن به این معنا نیست که آنها می‌توانند هر کار می‌خواهند انجام دهند و نیاز به مجوز سازمان محیط زیست ندارند». به گفته این مقام مسئول در سازمان حفاظت محیط زیست، این هماهنگی از سوی دوستان وزارت نیرو انجام نشده است. باید ما را در جریان بگذارند و محل مورد فعالیت هم باید با اطلاع نمایندگی استان باشد، زیرا اگر در مناطق چهارگانه محیط زیست باشد، فعالیت در آن منطقه به کل ممنوع است». مریدی در ادامه با اشاره به اهمیت صدور مجوز از سوی سازمان حفاظت محیط زیست می‌افزاید: «اگر فعالیت عمرانی در این مناطق صورت بپذیرد، حتما باید با هماهنگی و نظارت سازمان محیط زیست باشد. چاه حفاری، پسماندهایی دارد که باید به طریق اصولی در محل، دپوی موقت شود. از طرفی المان‌های دیگری هم وجود دارد که ضرورتا باید با هماهنگی این سازمان باشد». از او درباره بیانیه سازمان محیط زیست می‌پرسم. به گفته او: «در بیانیه دلیلی که به پژوهش، مجوز داده‌ایم آن است که ابعاد زیست‌محیطی آن را بشناسیم. برای اینکه این ابعاد را شناسایی کنیم پس باید پای کار باشیم. اینکه بخواهند بدون هماهنگی با سازمان، دست به اقدام بزنند، عملا این مطالعه عقیم می‌ماند. شاید به این نتیجه برسیم که آن منطقه پتانسیل آب ژرف دارد، اما کسی نیامده بررسی کند که مشکل زیست‌محیطی دارد یا خیر. بنابراین عملا به بند یک بیانیه برمی‌گردیم که برداشت از آب‌های ژرف ممنوع است. از طرفی ممکن است به این جمع‌بندی برسیم که تبعات کم یا محدود است و آن‌موقع می‌توانیم بند یک را لغو کنیم، اما اگر هماهنگی صورت نپذیرد، این امکان فراهم نخواهد شد». او با تأکید دوباره ادامه می‌دهد: «هم از لحاظ قانونی و هم شناسایی ابعاد زیست‌محیطی، وزارت نیرو باید با سازمان محیط زیست هماهنگ کند که تاکنون این هماهنگی انجام نشده است. آنها می‌توانند تقاضا دهند که قصد چنین کاری دارند، سازمان حفاظت محیط زیست بررسی کرده و اگر در چارچوب قوانین زیست‌محیطی بود، موافقت می‌کند، اما در قالب برداشت از آب‌های ژرف، حتی درخواست هم نمی‌توانند بکنند».
خوابتان خیر باشد
با این همه «شرق» در پی ردیابی آنچه درخصوص طرح مطالعاتی استخراج آب‌های ژرف در منطقه سیستان در دست کار است، به شرکت حفاری و انرژی‌گستر پارس (پدکس) می‌رسد که در زمینه حفاری چاه‌های نفتی فعال است. در تاریخچه این شرکت آمده: «شرکت حفاری و اکتشاف انرژی‌گستر پارس (PEDEX) در سال ١٣٦٠ به‌عنوان یکی از شرکت‌های عمرانی زیرمجموعه بنیاد مستضعفان تأسیس و فعالیت خود را با انجام‌دادن پروژه‌های مرتبط، از قبیل بندر صیادی جلالی بوشهر، راه و جاده‌سازی در مناطق مختلف کشور و دیگر پروژه‌های عمرانی آغاز کرد».
تلاش کردیم با مدیرعامل شرکت گفت‌وگویی داشته باشیم. مسعود عیدی، مدیرعامل این شرکت ابتدا با استقبال از گفت‌وگو در این زمینه و حتی تعیین زمان برای انجام آن، کسب اجازه از شرکت کارفرما (شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران) را ضروری دانست. پس از گفت‌وگوی «شرق» با مدیرعامل شرکت کارفرما اما نظر شرکت پیمانکار تغییر کرد. آخرین مکالمه با مسعود عیدی به شرح زیر است:
«شرق»: آقای عیدی چرا جلسه را کنسل کردید؟
عیدی: به‌هرحال جلسه کنسل شد.
«شرق»: چرا؟
عیدی: آقای رضازاده گفتند جلسه برگزار نشود.
«شرق»: دلیل چه بود؟
عیدی: اصلا مصاحبه نمی‌کنم.
«شرق»: تا دیروز که قصد مصاحبه داشتید؟
عیدی: نظرم عوض شد. خواب به خواب شدم و خواب دیدم که نباید مصاحبه کنم.
«شرق»: ان‌شاء‌الله خوابتان خیر باشد.