فرصت دوباره آقای آبه

ساناز نفیسی: «حسن روحانی، رئیس‏جمهوری ایران ۲۰ دسامبر به ژاپن سفر می‏کند». این خبری است که هفته گذشته خبرگزاری کیودو به نقل از یک دیپلمات آمریکایی منتشر کرد و در این باره نوشت، سید عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر خارجه ایران برای مقدمه‏سازی جهت انجام این سفر به ژاپن سفر کرده بود. این خبر در حد گمانه‌زنی ماند تا روز دوشنبه شینزو آبه در نشست خبری‏اش با خبرنگاران صحت این خبر را تایید کرد و گفت موضوع سفر رئیس‏جمهوری ایران در دست بررسی است. آبه از جزئیات این سفر هیچ نگفت با این حال گفته می‏شود روحانی ۲۰ تا ۲۱ دسامبر به توکیو سفر خواهد کرد. به نوشته کیودو قرار است نخست وزیر ژاپن نتیجه رایزنی‏اش با رئیس‏جمهوری ایران را در اختیار مقام‏های واشنگتن قرار دهد. این مسئله نشان می‏دهد که ژاپن با چراغ سبز و رضایت ایالات متحده میزبانی را برعهده گرفته است. از همین رو ناظران با اشاره به تبادل دو زندانی ایرانی و آمریکایی در روزهای اخیر و توئیت وزیر خارجه ایران مبنی بر آمادگی تهران برای تبادل فراگیر زندانیان ایرانی و آمریکایی از احتمال کاهش تنش‏ها میان دو کشور گفته و بر این باورند که روزنه‏ای برای رایزنی‏های احتمالی میان دو بازیگر ایجاد شده است.  گروهی دیگر نیز می‏گویند شاید این آخرین شانس برای پیروزی دیپلماسی است. براساس گزارش‏های منتشر شده در نشریه‏های ژاپن گفته می‏شود برنامه هسته‏ای ایران و تلاش برای جلب رضایت تهران جهت اعزام نیروهای ژاپنی به خلیج فارس برای حراست از امنیت نفت کش‏های وابسته این کشور از جمله محورهای اصلی این رایزنی است. حال اگر این سفر انجام شود این پنجمین دیدار رؤسای جمهوری ایران از ژاپن از سال ۲۰۰۰ است. با این حال این نخستین باری نیست که آبه برای میانجیگری با تهران برگزیده شده است. ژوئن سال جاری نیز نخست وزیر ژاپن با چراغ سبز ایالات متحده و برای کاهش تنش‏های ایجاد شده میان تهران و واشنگتن به ایران آمد و با مقام‏های ارشد جمهوری اسلامی دیدار داشت. آبه بعد از پایان این سفر سکوت کرد و میدان را در اختیار مکرون قرار داد؛ رئیس‏جمهوری که مدعی بود قادر است زمینه را برای مذاکره تهران و واشنگتن هموار کند. اما حالا که رئیس‏جمهوری فرانسه به ادعای خود در به سرانجام رساندن این مسئله شکست خورده؛ میدان برای قدرت‌نمایی آبه که تلاش دارد خود را در قامت قهرمان فعال در ایجاد نظم جهانی جلوه دهد هموار شده است؛ بازیگری که هم متحد آمریکا در شرق آسیا است و هم با ایران  روابط گرم و حسنه‏ای دارد. 

بازی همزمان

ژاپن به لحاظ انرژی کشور فقیری است و از همین رو نمی‏خواهد رابطه‏اش با تهران برای همیشه متوقف شود. تا پیش از تحریم‏های اعلامی واشنگتن علیه تهران (‌خواه زمان اوباما پیش از تحقق برجام چه در زمان ریاست ترامپ) ژاپن بیش از ۴۰ درصد نفت خام‏اش را از طریق ایران تامین می‏کرد. به عنوان نمونه تا پیش از سال ۲۰۱۲ و اعمال تحریم‏های آمریکا علیه ایران (‌پیش از تحقق برجام) ژاپن به خاطر همان وابستگی یکجانبه‏اش به ایالات متحده واردات ۸۰ درصدی نفت و انرژی‏اش از تهران را متوقف کرد، اما بعد از اجرایی شدن برجام توکیو جزو اولین بازیگرانی بود که واردات نفت از تهران را افزایش داد و به ضمیمه‏اش توافقنامه سرمایه‌گذاری دو جانبه به ارزش ۱۰ میلیارد دلار را با ایران امضا کرد. مولفه‏ای که در این میان نباید مغفول بماند امنیت خاورمیانه و غرب آسیا است. از آنجایی که ۸۰ درصد انرژی مورد نیاز ژاپن از طریق تنگه هرمز به این کشور منتقل می‏شود طبیعتا هرگونه تنشی در این منطقه می‏تواند منافع توکیو را با خطری جدی روبه‏رو سازد. حالا توکیو در تنگنای سختی قرار دارد. تداوم فشار حداکثری علیه تهران هم می‏تواند امنیت منطقه را به خطر بیاندازد و هم به برجام پایان دهد. هرکدام از این دو رخداد برای ژاپن پرهزینه خواهد بود همانگونه که شون رایسکا، تحلیلگر مسائل ژاپن می‏گوید این نخستین باری نیست که توکیو به واسطه سیاست‏های آمریکا درگیر پارادوکس شده است اما نخستین باری است که این کشور آشکارا از پیامدهای تصمیم‏های واشنگتن می‏هراسد. بعد از کلید خوردن پروژه ایران‌هراسی، تعامل توکیو و تهران دچار نوسان‏هایی شد اما در زمان ریاست ترامپ ژاپن در ارتباط با ایران شوک بزرگی را تجربه کرد و از حرکت ایستاد». در چنین شرایطی میزبانی از رئیس‏جمهوری ایران برای آبه فرصتی است تا با توسل بدان بتواند با کاستن تنش‏ها میان ایران و آمریکا امنیت را به خلیج فارس بازگرداند. البته همانگونه که رویترز نوشته نخست وزیر ژاپن به مذاکره احتمالی تهران و واشنگتن اندکی امیدوار است؛ مقوله‏ای که با در نظر گرفتن مواضع سخت دو بازیگر( ایران و آمریکا) انجامش در هاله‏ای از ابهام قرار دارد. 

حقیقتی که نمی‏توان نادیده گرفت

ایران و ژاپن از منظر تاریخی رابطه عمیقی را تجربه کرده‏اند، هرچند این موضوع به نوعی در گرو مولفه انرژی بود. در میانه شوک نفتی سال ۱۹۷۳ ژاپن بیش از ۷۰ درصد نفت خام‏اش را از طریق ایران تامین می‏کرد، حتی بعد از انقلاب اسلامی این دو بازیگر به واسطه مسائل اقتصادی و انرژی تعاملات مثبتی داشتند. همانگونه که کوری مک کنیز، محقق ارشد مرکز مطالعات آسیا برای صلح نوشت: «‌دو مولفه رشد اقتصادی و انرژی، تهران و توکیو را فارغ از اختلاف‏های ریز و کلان کنار هم تعریف کرد. روابط این دو بازیگر فراز و نشیب‏های زیادی را تجربه کرد اما به واسطه این دو مقوله هیچگاه پاره نشد». تاناکا کوچیرو، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل خاورمیانه و انرژی ضمن اشاره به انفعال دیپلماتیک ژاپن بعد از جنگ جهانی دوم به خبرنگار ژاپن تایمز گفت: « ایران قدرتی است که در کمربند نفت و گازطبیعی غنی از خاورمیانه تا غرب آسیا تعریف شده، این بازیگر همچنین
 طولانی ترین خطوط ساحلی در خلیج فارس را به خود اختصاص داده و همگام با عمان کنترل تنگه هرمز را در اختیار دارد. اینها مولفه‏هایی‌اند که ژاپن نمی‏تواند آنها را نادیده بگیرد». از همین رو طی چهل سال گذشته توکیو تلاش کرده تا نه به شکلی مستقیم اما پشت پرده در ارتباط با برخی مسائل جانب ایران را نگاه دارد. طبیعتا در شرایط کنونی با لغو معافیت‏های صادراتی و توقف صادرات نفت ایران پالایشگاه‏ها و بازار نفت ژاپن درگیر چالش‏های جدی شده‏اند.

شانس دوباره آبه برای میانجیگری

از منظر رئیس‏جمهوری آمریکا نخست وزیر ژاپن گزینه خوبی برای میانجیگری است. درباره چرایی این مسئله می‏توان به روابط تاریخی و اقتصادی مثبت تهران و توکیو اشاره کرد. شاید هم تجربه پیشین این کشور موجب شده تا ترامپ بار دیگر آقای نخست‌وزیر را به عنوان میانجی میان خود و ایران برگزیند. دهه هشتاد ژاپن در میانه جنگ ایران و عراق نقش میانجی را عهده‌دار شد آن هم درست زمانی که بازیگران غربی بغداد را تا دندان مسلح کرده بودند. در این میان حقیقتی که نباید نادیده گرفت آن است که ژاپن بعد از پایان جنگ جهانی دوم مشارکت چندانی در بحران‏های جهانی نداشته و از همین رو فاقد تجربه لازم برای مقابله با چالش‏های احتمالی است. با این حال فارغ از این نکته منفی باید گفت ژاپن انتخاب منطقی برای میانجیگری نه تنها میان ایران و آمریکا بلکه در سطح جهانی است. ژاپن تنها کشور آسیایی قدرتمند عضو گروه هفت است علاوه‌بر‌این طبق قانون اساسی‏اش برای تکیه بر اهرم نظامی درگیر محدودیت‏های جدی است. از همین رو به عنوان بازیگری غیرنظامی انتخابی معقول برای وساطت به‌نظر می‏رسد.