یارانه به اقلام و به بخش‌های مختلف با هدف حمایت‌های اجتماعی از اقشار مردم بخصوص دهک‌های کم درآمد پرداخت می‌شود پرداخت این یارانه‌ها که بیشتر به‌صورت یارانه پنهان است توانسته اهداف عدالت اجتماعی و توزیع ثروت را تأمین کند؟
در ایران سیاست‌های توزیع درآمد که هدفش کاهش فقر بوده، بویژه بعد از انقلاب، به‌صورت جدی مؤثر واقع شده است و با اجرای این سیاست فقر به طور نسبی کاهش پیداه کرده است. هر چند سیاست‌های رشد و توسعه اقتصادی موفق نبوده اما سیاست‌های توزیعی بویژه سیاست‌هایی که در جهت کاهش فقر بوده مؤثر بوده و می‌توانیم بگوییم به‌صورت نسبی، وضعیت دهک‌های پایین نسبت به گذشته بهتر است.
یارانه پنهان و یارانه‌های آشکار یا یارانه نقدی تأثیری یکسان در کاهش فقر در جامعه دارند؟
در حوزه اقتصاد یارانه‌ها انواع مختلف دارند. در کشور ما هم یارانه به روش‌های مختلفی در جامعه تزریق می‌شود. فرض کنید دولت به کمیته امداد کمک می‌کند، کمیته امداد کمک دولت را به افراد بی‌بضاعت پرداخت می‌کند، دولت به بنیاد مسکن کمک می‌کند بنیاد مسکن برای بی‌بضاعت‌ها مسکن می‌سازد، دولت به کارگران در سطح‌های مختلف یارانه پرداخت می‌کند. دولت بخشی از سهم کارفرما را در بیمه تأمین اجتماعی پرداخت می‌کند این نوع یارانه به کارگر و کارفرماهای ضعیف‌تر و ناتوان‌تر مانند تزریق منابع مالی است. دولت به همین شیوه در بخش‌های مختلف به‌طور مستقیم یارانه می‌دهد مثل یارانه آب، برق، گاز، نان و.. در حقیقت در بسیاری از کالاها و خدمات دولت به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم یارانه پرداخت می‌کند. در تمام کشور یارانه به سوخت تعلق می‌گیرد. بخشی از یارانه هم به‌صورت نقدی پرداخت می‌شود. این یارانه‌ها کمک زیادی کرده تا افراد کم درآمد سهم بیشتری از اقتصاد را دریافت کنند هر چند ممکن بود اگر توسعه اقتصادی با رشد 10 درصد یا بیشتر در 40 سال یا حتی در 20 سال گذشته رخ می‌داد فقرا و حتی ثروتمندان بسیار ثروتمندتر بودند. اما در شرایط حداقل رشد اقتصادی، پرداخت یارانه به همه اقشار بویژه اقشار کم درآمد کمک کرده است و وضعیت رفاهی این قشر را بهبود بخشیده است. افزایش حداقل دستمزدها نیز نوعی یارانه است که دولت می‌پردازد. دولت در تعیین حداقل دستمزدها به طبقات کم درآمد کمک می‌کند حتی در بودجه هم برنامه طوری است که افراد کم درآمد و کارمندها از افزایش حقوق سالانه بیشتری برخوردار شوند که همین افزایش حقوق یک نوع یارانه است که دولت در مقاطع خاص آن را برای اقشار هدف در نظر می‌گیرد.
انتقادی که به پرداخت یارانه‌های پنهان وارد می‌شود این است که این یارانه‌ها فقط به اقشار هدف اصابت نمی‌کند و شیوه توزیع به گونه ای است که حتی پردرآمدها و پرمصرف‌ها بیشتر از یارانه منتفع می‌شوند و کم درآمدها به این ترتیب سهم کمتری از دریافت یارانه دارند.
در برخی اقلام ممکن است یارانه پنهان بیشتری به اقشار پردرآمد تعلق بگیرد اما در همه اقلام چنین نیست. مثلاً در بخش برق هزینه پرداخت به‌صورت تصاعدی بالا می‌رود و هیچ یارانه ای به پرمصرف‌ها تعلق نمی‌گیرد بلکه اگر مصرف بالا باشد اعداد و اقلام دریافتی بشدت بالاتر از هزینه تمام شده است پس این‌طور نیست که دولت در همه اقلام برای همه اقشار یارانه یکسانی پرداخت کند. در برق، آب و گاز دریافت هزینه بر اساس مصرف تعیین می‌شود در این سه بخش یارانه دولت فقط به کم درآمدها و کم مصرف‌ها تعلق می‌گیرد. بخش قابل توجهی از یارانه ای که به کم درآمدها در این 3 بخش پرداخت می‌شود ممکن است از پرداخت تصاعدی هزینه پرمصرف‌ها تأمین شود، اما در برخی کالاها ممکن است افراد مختلف یارانه برابر بگیرند. مثلاً نان برای اقشار مختلف یک قیمت دارد البته باز هم دولت توجه کرده مثلاً در مناطق فقیر نشین نان با نرخ حداقل باشد و در مناطق پردرآمدتر آرد غیریارانه ای به نانوایی‌ها تحویل داده می‌شود.با این اوصاف قیمت نان در مناطق مختلف مختصر تفاوتی دارد. در شهرستان‌ها نان ارزانتر از تهران است. دولت‌های مختلف تلاش کرده‌اند این اختلاف‌های مختصر را رعایت کنند اما بیشتر از این نمی‌توان یارانه‌های پنهان را هدفمند کرد؛ مثلاً یک نانوایی نمی‌تواند نان را به فردی ارزان و به شهروند دیگر با یک قیمت متفاوت بفروشد. در باره سوخت هم همه مردم منتفع می‌شوند.
سوخت کالایی نیست که بگویم فقط افراد خاصی از یارانه آن منتفع می‌شوند. مثلاً گازوئیل در حمل و نقل عمومی استفاده می‌شود و بیشتر افراد کم بضاعت از این نوع حمل و نقل استفاده می‌کنند افرادی که درآمدهای زیادی دارند کمتر حمل و نقل عمومی استفاده می‌کنند یا اصلاً استفاده نمی‌کنند این بخش یارانه عمدتاً به افراد کم درآمد اصابت می‌کند.
اما طبقه متوسط و پردرآمدها بیشتر از یارانه بنزین منتفع می‌شوند و سهم بیشتر یارانه بنزین به سمت این دهک‌ها می‌رود. در مورد سوختی که در بخش تولید مورد استفاده قرار می‌گیرد مثلاً در حمل و نقل کالا و خدمات تولید و توزیع، تمام افرادی که از کالاهای تولید داخل استفاده می‌کنند از این یارانه بهره‌مند می‌شوند. برخی یارانه‌هایی را که پرداخت می‌شود نمی‌توان جداسازی کرد اما برخی یارانه‌ها را می‌توان با روش‌هایی جداسازی کرد تا دهک‌های هدف از آن بیشتر بهره‌مند شوند؛ مثلاً قیمت بنزین را راحت‌تر می‌توانیم بالا ببریم چون افراد کم درآمد و کسانی که خودرو ندارند کمتر از بنزین استفاده می‌کنند. البته ممکن است کسی هم که درآمد بالایی دارد مصرفی در بنزین نداشته باشد مثلاً به هر دلیل نتواند رانندگی کند یا افرادی که محل کار و زندگی آنها نزدیک به هم است از بنزین کمتری استفاده می‌کنند. به طور متوسط درباره بنزین، افراد پردرآمدتر بیشتر از یارانه پنهان آن استفاده می‌کنند هرچند اگر قیمت بنزین بالا برود نرخ‌های حمل و نقل عمومی هم تغییر می‌کند و افراد کم درآمد هم به همین خاطر متحمل هزینه‌های بیشتری در استفاده از حمل و نقل عمومی می‌شوند.
به نظر شما پرداخت یارانه نقدی باید به همین شیوه ادامه یابد؟
پرداخت یارانه نقدی به‌طور کلی منطقی و درست نیست بویژه اگر پرداخت یارانه نقدی همگانی باشد. مگر اینکه یارانه نقدی فقط برای افراد بیکار یا کسانی که توان کار ندارند یا مواردی مشابه پرداخت شود. پرداخت یارانه نقدی به افرادی که توان کار کردن دارند موجب تنبلی و سستی آنها می‌شود و برای اقتصاد مثبت نیست.
اگر بخواهیم یارانه نقدی را حذف کنیم جز دهک‌های پایین و آنهایی که درآمد پایین دارند نباید یارانه به افراد و دهک‌های دیگر پرداخت شود. پرداخت یارانه همگانی باید به‌صورت یارانه دستمزد، دستمزد و در قالب یارانه دستمزد، یارانه بیمه، یارانه سلامت، یارانه مسکن، یارانه آموزش و... مشابه این‌ها باشد که موجب تنبلی و کم کاری و سستی در جامعه نشود. کشور ونزوئلا نمونه ای از شکست پرداخت یارانه نقدی همگانی است. وقتی در این کشور یارانه به بیشتر افراد پرداخت شد افراد بیشتری بیکار شدند، وضع اقتصاد در این کشور خرابتر شد. یارانه نقدی شیوه درستی در حمایت‌های اجتماعی نیست و در بیشتر دنیا یارانه نقدی قطع شده و در بسیاری کشورها یارانه نقدی در قالب حقوق بیکاری و کمک به اقشار بسیار کم درآمد همچنان پرداخت می‌شود. دولت‌ها ناچار هستند به کسانی که توان کار کردن ندارند یا درآمد بسیار پایینی دارند یارانه پرداخت کنند ولی افرادی که می‌توانند کار کنند، پرداخت یارانه به آنها باید طوری تنظیم شود که برای آنها اشتغالزایی به‌دنبال بیاورد تا افراد از درآمدشان استفاده کنند در این صورت هم تولید بهتر می‌شود و هم سطح زندگی افراد بالا می‌رود و این نوع پرداخت هدفمند یارانه در مجموع موجب رشد جامعه می‌شود و همه اقشار جامعه از این یارانه منتفع می‌شوند.
شما معتقد هستید یارانه پنهان توانسته منجر به کاهش فقر در جامعه شود اما یارانه نقدی این نقش را ایفا نکرده است؟
یارانه نقدی هم به کاهش فقر کمک کرده است اما یارانه نقدی وقتی به همه افراد پرداخت شود آثار منفی اقتصادی زیادی دارد. در همه کشورهایی که حساب اقتصادی قوی دارند پرداخت یارانه نقدی همگانی قطع شده است و یارانه نقدی فقط به بی‌بضاعت‌ها یا در قالب کمک به هزینه‌های بهداشتی، آموزشی، مسکن یا مشابه آنها پرداخت می‌شود. یارانه نقدی مستقیم به افراد پرداخت نمی‌شود یارانه به افراد بی‌بضاعت در قالب دستمزد یا بیمه بیکاری پرداخت می‌شود.
در مجموع اساس پرداخت یارانه این است که باید به افراد واقعاً نیازمند پرداخت شود اگر بتوانیم با هر سیستمی افراد نیازمند را بهتر شناسایی کنیم و افراد توانمند را هم شناسایی کنیم و یارانه را در قالب‌هایی که آثار سوء کمتری دارد پرداخت کنیم یارانه می‌تواند مفید باشد البته مفید‌تر از این برنامه این است که ما بتوانیم به رشد تولید و رشد اقتصاد کمک کنیم تا از قبل آثار افزایش تولید و اشتغال بهبود پیدا کند و کمک به نیازمندان از این مسیر باشد. در این صورت افراد کمتری بیکار می‌شوند و شهروندان درآمد را خودشان به‌دست می‌آورند اما با وضعیتی که سیاست‌های کشور طی چند دهه گذشته داشته برنامه‌های رشد و توسعه اقتصادی تحقق پیدا نکرده است.
کشورهای توسعه یافته یا کشورهای منطقه چه برنامه‌هایی برای ایجاد عدالت اجتماعی اجرا کرده اند؟
یارانه‌هایی که در بیشتر کشورهای پیشرفته پرداخت می‌شود یا در سطح نیازهای اولیه است مانند سلامت بهداشت و... که برای همه افراد پرداخت می‌شود یا اگر می‌خواهند یارانه‌های مستقیم پرداخت کنند در حد کمک به افراد ناتوان در قالب بیمه‌های اجتماعی یا خدمات همگانی و مانند آنها پرداخت می‌شود.
یارانه نقدی مستقیم مگر در موارد خاص و در قالب‌های طراحی شده پرداخت نمی‌شود. مثلاً در این کشورها اگر کودکی متولد شود یارانه به این کودک تعلق می‌گیرد که البته در راستای سیاست‌های تشویق به فرزندآوری و افزایش رشد جمعیت نیز هست. یارانه مستقیم پرداخت همگانی آن‌طور که در کشور ما پرداخت می‌شود در کشورهای پیشرفته اجرا نمی‌شود. کشورهایی که اقتصادشان بر اساس علم اقتصاد است پرداخت یارانه را هدفمند کرده‌اند.
در کشورهای منطقه جز کشورهای نفت خیز پرداخت یارانه نقدی چه مستقیم چه غیرمستقیم و چه یارانه پنهان وجود ندارد کشورهایی که نفت ندارند یارانه پرداخت نمی‌کنند. در کشورهای نفت‌خیز منطقه درآمدهای نفتی از طرف دولت‌ها برای ساکت کردن مردم، به‌عنوان نوعی رانت یا حق سکوت به مردم پرداخت می‌شود.