شهر اصفهان از نادر شهرهایی است که هنوز ابنیه و عمارت‌های دوره صفویه را در خود دارد، چراکه این بناها تا امروز از خطر وقوع زلزله در امان بوده و بنابراین پابرجا مانده‌اند. اما پدیده فرونشست زمین در اصفهان، باعث تلخی خبر خوش دور ماندن اصفهان از خطر زلزله‌خیزی است؛ پدیده ای که رفتارهای نادرستی همچون برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و خشکاندن رودخانه زاینده‌رود، مهم‌ترین عامل ایجادکننده آن بوده است و به دلیل ریزدانگی جنس خاک در مناطق شمالی اصفهان، به کرات مشاهده می شود. آنچه می خوانید، بخشی از سخنان «مهدی زارع»، عضو هیئت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله است که در روز شنبه، 24 آذرماه در بیست نهمین نشست از سلسله نشست‌های شهرسازی و معماری بیان شد. نشستی که به همت معاونت شهرسازی و معماری با همکاری مدیریت بحران و پدافند غیرعامل شهرداری اصفهان برگزار گردید.
چه بسیار تمدن‌های غنی و سابقه‌داری که در هر دوره تاریخی و عهد و زمانه‌ای در کالبد آثار ملموس فرهنگی در طول قرن‌های متمادی تبلور یافته و بر در و دیوارهای ابنیه و عمارت‌ها نقش بسته و سرانجام در طی چند ثانیه در اثر ظهور لرزشی سهمگین بر پیکر زمین، چنان فروریخته و با خاک یکسان شده که گویی اصلا از ابتدا هرگز نبوده است!
این سرنوشت محتوم بسیاری از مردمان و آثاری بوده که در بسیاری از شهرهای مختلف تاریخی، اما زلزله‌خیز ایران همچون تبریز، اردبیل و کرمانشاه سکنی داشته‌اند. به واقع هرآنچه از آثار و ابنیه تاریخی تا امروز در اصفهان باقی مانده و با سهل‌انگاری و غفلت مسئولان و مردم از بین نرفته است، از تیررس این حادثه طبیعی اما پرخطر در امان بوده، وگرنه چنانچه اصفهان نیز جزو مناطق زلزله خیز فلات ایران محسوب می‌شد، امروز نه از عمارت باشکوه عالی قاپو خبری بود و نه از پل‌های تاریخی و دیگر ابنیه‌ای که اصفهان و اصفهانی تا امروز بدان فخرفروشی کرده است.
ضعف در مدیریت بحران
دکتر مهدی زارع که دکترای تخصصی خود را در رشته «زلزله‌شناسی مهندسی (ژئومکانیک)» از دانشگاه «گرونبل» فرانسه در سال ۱۳۷۷ دریافت کرده است، نکاتی را پیرامون زلزله‌های اخیر ایران و همچنین وضعیت اصفهان در این زمینه بیان کرد. او ضمن ارائه تصاویری از شهرهای زلزله‌خیز در کشور به ترسیم وضعیت این شهرها از حیث قدرت مقابله با این پدیده طبیعی پرداخت و گفت: نحوه زندگی انسان بر روی زمین از عوامل موثر بر تاخیر در وقوع زلزله و یا شدت بخشیدن به قدرت آن است. او به دیگر عوامل موثر در وقوع زلزله اشاره کرد و گفت: رشد جمعیت 2 و نیم برابری در جهان، تمرکز شهرنشینی در کلان شهرها، توسعه زیرساخت‌های آسیب پذیر و وقوع سوانح طبیعی القا شده از جمله عوامل موثر بر زمان و کیفیت وقوع زلزله است. این استاد دانشگاه، مهلک‌ترین زلزله‌های تاریخ را مربوط به ایران دانست و گفت: مهلک‌ترین زلزله قرن اخیر در شهر 100 هزار نفری بم اتفاق افتاد و منجر به تلفات انسانی بسیار زیادی شد. او به زلزله‌های یک سال اخیر کشور اشاره کرد و اظهار داشت: سرپل‌ذهاب یکی از نقاط زلزله‌خیز در کشور است که متاسفانه هیچ آمادگی و وضعیت مناسبی هم برای آنکه از وارد کردن خسارت و تلفات در این منطقه جلوگیری کند، وجود ندارد.
او با تاکید بر اینکه میزان خسارت و تلفات زلزله با امکانات هر شهر برای مقابله با این پدیده طبیعی ارتباط مستقیم دارد، گفت: 29 آذرماه سال 96 زلزله ای در ملارد تهران با بزرگای 5 و 2 دهم رخ داد و منجر به مرگ 4 نفر شد. آن شب تمامی مردم منازل خود را ترک کرده و تا صبح در اتومبیل‌هایشان سر کنند. او این اتفاق را نشانگر ضعف کشور در مدیریت بحران دانست و تصریح کرد: افزایش مصرف سوخت بنزین در آن شب، فردای آن روز یعنی 30 آذرماه را به آلوده‌ترین روز سال در شهر تهران تبدیل کرد و به دنبال آن تنها در یک روز 50 نفر بر آمار متوفایان بهشت زهرا افزوده شد! او خاطرنشان کرد: آنچه تنها در یک روز و در اثر وقوع یک زلزله با بزرگای نه چندان زیاد و عمق اندک رخ داد و در حقیقت منجر به مرگ 54 انسان شد، نشانه عدم مدیریت صحیح بحران در کشور است.
نمونه موفق مقابله با زلزله
زارع سپس ماجرای وقوع زلزله در شهر مکزیکوسیتی در سال 1985 را تشریح کرد و گفت: این زلزله در شهر بزرگ مکزیکوسیتی حدود 36 هزار قربانی برجای گذاشت که آماری بسیار تاسف‌بار است، اما درست 31 سال بعد در سال 2016 زلزله‌ای در این شهر رخ داد و اینبار تنها 400 کشته برجای گذاشت، که نشان می‌دهد کشور مکزیک تا حد زیادی موفق به افزایش امکانات و پیش بینی‌های علمی در رویارویی با زلزله شده است.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله و مهندسی زلزله با اشاره به آغاز تحقیقات و پژوهش‌های علمی در زمینه مهندسی زلزله از سال 1336 در ایران، اظهار کرد: تا قبل از این در ایران هیچ تحقیق و پژوهش علمی در حوزه مهندسی زلزله وجود نداشت و این جریان با وقوع زلزله فارسیج در سال 1336 آغاز شد. او افزود: این زلزله یک هزار و 119 کشته بر جای گذاشت و پس از آن بود که با ورود یک هیئت ژاپنی به ایران به منظور ارائه آموزش‌های علمی لازم در زمینه مهندسی زلزله، این تحقیقات در کشور آغاز شد. او تاکید کرد: البته باید توجه داشت که تحقیقات علمی مهندسی زلزله در ایران هنوز به جامعه منتقل نشده است، چراکه اگر چنین بود در سال گذشته در زلزله کم عمق سرپل‌ذهاب بیش از 600 نفر کشته نمی شدند.
اصفهان دور از زلزله
عضو هیأت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله و مهندسی زلزله در ادامه، سخنانش را با تمرکز بر وضعیت زلزله خیزی در استان اصفهان ادامه داد. او با بیان اینکه استان اصفهان در مسیر نقاط زلزله خیز قرار ندارد، گفت: البته این بدین معنا نیست که هرگز زلزله ای در این استان رخ نمی دهد، چراکه گسل جوان زاگرس که از نقاط زلزله خیز کشور است، از 80 کیلومتری این استان عبور کرده و بنابراین خطر زلزله به طور کامل از این استان دور نیست.
او پابرجایی بناهای تاریخی و کهن در اصفهان را نتیجه همین مسئله دانست و تاکید کرد: شهر اصفهان از نادر شهرهایی است که هنوز ابنیه و عمارت‌های دوره صفویه را در خود دارد، چراکه این بناها تا امروز از خطر وقوع زلزله در امان بوده و بنابراین پابرجا مانده‌اند. زارع شهر تبریز را نمونه‌ای از شهرهایی دانست که آثار عهد صفوی را به دستان لرزان زلزله سپرده است. او گفت: امروز هیچ اثری از آن دوران در شهر تبریز یافت نمی‌شود.
او قدیمی‌ترین زلزله مهلک اصفهان را مربوط به هزاره سوم قبل از میلاد دانست و گفت: آثار به‌جای مانده در منطقه سیلک کاشان نشان از وجود تمدنی غنی در حدود 7 هزار سال قبل در این منطقه دارد، اما نشانه‌های باقی‌مانده حاکی از آن است که این منطقه در هزاره سوم قبل از میلاد یعنی حدود 5 هزار سال قبل با زلزله‌ای مهیب مواجه شده که آن تمدن را یکباره از بین برده است.
خطر فرونشست اصفهان
عضو هیأت علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله و مهندسی زلزله بخش دیگری از سخنانش را به بررسی پدیده فرونشست زمین در اصفهان اختصاص داد که باعث شد خبر خوش دور ماندن اصفهان از خطر زلزله‌خیزی را به تلخی بکشاند. به‌ویژه آنکه این استاد دانشگاه رفتارهای نادرستی همچون برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و خشکاندن رودخانه زاینده‌رود را مهم‌ترین عوامل ایجادکننده این پدیده شوم دانست.
زارع گفت: پدیده فرونشست زمین در اثر خشک و خالی شدن منافذ زمین و کم شدن قدرت آن برای تحمل لایه‌های بالایی ایجاد می‌شود. او ادامه داد: فرونشست زمین در نقاط شمالی شهر اصفهان شدت یافته و به تخریب ساختمان‌های مسکونی منجر شده است. جنس خاک در این مناطق ریزدانه بوده و هرچه به سمت نقاط شمالی این شهر برویم جنس خاک سست تر می‌شود.
او فرونشست را پدیده‌ای غیرقابل بازگشت و جبران‌ناپذیر دانست و تاکید کرد: این کار بسیار هزینه‌زا و گران است و بهتر آن است که از بروز فرونشست جلوگیری شود تا اینکه بخواهیم به جبران آن بپردازیم.
او بافت فرسوده را نقاطی در معرض فرونشست دانست و گفت: در تهران بافت فروسوده با تراکم جمعیت مواجه است، چنانچه در اصفهان نیز چنین باشد، خطر فرونشست در بافت فرسوده بیشتر و بیشتر خواهد بود.
فرناز کلباسی/ هفته نامه نوسان