حرکت در جهت افزایش نرخ مشارکت، کاهش جمعیت غیرفعال و افزایش جمعیت شاغل که ویژگی‌های خاص بازار کار در سال‌های ۹۳تا ۹۶بوده‌اند در مسیر خود به دست‌انداز افتاده‌اند. این موضوع را آمارهای مربوط به نرخ بیکاری و شاخص‌های مکمل درباره وضعیت اشتغال ایران خبر می‌دهند.
در این میان یکی از شاخص‌های قابل توجه، مورد نرخ مشارکت اقتصادی و اشتغال زنان است. آنگونه که آمارها می‌گویند در سال‌های 93 تا 96 میزان جمعیت فعال زنان و مردان با یک شیب تقریبا برابر در حال رشد کردن بود اما از ابتدای سال جاری این روند معکوس شده و از تعداد زنان متقاضی شغل به‌شدت کاسته شده است. نکته قابل توجه دیگر این است که طبق آمارها از بهار 93 تا بهار 96 بطور میانگین سالانه 730 هزار نفر شاغل می‌شدند، متشکل از 370 هزار مرد و 360 هزار زن. با این حال اگر وضعیت اشتغال در بهار سال جاری را بررسی کنید می‌بینیم که در بهار سال جاری گرچه اشتغال سالانه با افزایش 20 هزار نفری، به 750 هزار نفر افزایش یافت اما آمار میان زنان و مردان به نحو محسوسی به زیان زنان تغییر کرده است. به گونه‌ای که از مجموع 750 هزار شغل ایجاد شده تنها 240 هزار شغل به زنان رسیده است و مابقی از آن مردان شده است. این ارقام می‌تواند حاکی از آغاز یک دلسردی برای زنان به ویژه زنان جوان و فارغ‌التحصیل دانشگاهی باشد تا برای شاغل شدن خود به بخش‌های غیر رسمی بروند یا اگر از توان علمی بیشتری برخوردار هستند، مسیر مهاجرت را در پیش بگیرند.
به گزارش تعادل، مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی که تحت عنوان «تحلیل شاخص‌های بازار کار در فصل بهار 1397» منتشر کرده، به تحلیل وضعیت بازار کار در ایران پرداخته است. این گزارش که در مقدمه آن آمده است به درخواست مکرر نمایندگان مجلس تهیه شده است پرده از تغییراتی جدید در بازار کار ایران بر می‌دارد.
آمار و ارقام نشان می‌دهد که سیل ورود نیروی کار به بازار کار که از فصل سوم سال 1393 شروع شده بود در فصل بهار 97 با شدت کمتر تداوم یافته است و جمعیت فعال نسبت به فصل مشابه سال قبل 711 هزار نفر افزایش یافته است. طی سه سال منتهی به بهار سال گذشته، بطور متوسط هر سال یک میلیون نفر به جمعیت فعال اضافه شده است که تقریبا نیمی از آن مرد و نیم دیگر زنان بوده‌اند اما در بهار امسال مشخص شده که از بهار سال گذشته تا سال جاری صرفا 711 هزار نفر به جمعیت فعال کشور اضافه شده که در این بین 510 هزار نفر آن مردان و تنها 190 هزار نفر آنان زن بوده‌اند. روند نزولی افزایش جمعیت فعال در سه سال اخیر ناشی از کاهش ورود زنان به بازار کار بوده است که به نظر می‌رسید باید دلایل آن مورد بررسی کافی قرار بگیرند. درواقع افزایش جمعیت فعال زنان از 683 هزار نفر در بهار 1395 نسبت به بهار 1394 به حدود 190 هزار نفر در بهار سال جاری رسیده است، حال آنکه طبق آمار مرکز آمار جمعیت در سن کار زنان افزایش داشته است. این آمار می‌تواند به این معنا باشد که زنان زیادی در کشور از یافتن شغل مناسب سرخورده شدند یا به بیکاری تن دادند یا سراغ مشاغل غیر رسمی رفته‌اند.
همچنین نرخ مشارکت در بهار امسال، 41.1 درصد بوده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته رشدی 0.5 درصدی را تجربه می‌کند. این میان نرخ مشارکت مردان و زنان به ترتیب 65.3 درصد و 16.8 درصد بوده است. بررسی این ارقام نیز نشان می‌دهد با وجود افزایش نرخ مشارکت نیروی کار، این نرخ به خصوص در زنان همچنان پایین‌تر از میانگین‌های جهانی است. بطور کلی نرخ مشارکت اقتصادی در ایران با وجود اینکه از زمان روی کار آمدن حسن روحانی از حدود 37 درصد رشد کرده اما هنوز به معیارهای جهانی فاصله معنا داری دارد. مثلا در ترکیه نرخ مشارکت اقتصادی بیش از 50 درصد است و این رقم در کشورهای پیشرفته‌تر به ویژه شمال اروپا به بالاتر از 70 درصد می‌رسد. حضور ناچیز زنان در بازار کار ایران، مهم‌ترین دلیل پایین بودن میانگین نرخ مشارکت اقتصادی ایران در مقابل کشورهای دیگر جهان است. پرواضح است هنگامی که برای نیمی از جمعیت کشور امکان برابر شاغل شدن وجود ندارد، ارقام میانگین به دست آمده به‌شدت متاثر می‌شوند و در رابطه با نرخ مشارکت اقتصادی ایران چنین اتفاق رخ داده است.
از سوی دیگر طی سه سال منتهی به بهار 97، جمعیت غیرفعال بطور متوسط 340 هزار نفر کاهش داشته که از این رقم سهم مردان 120 هزار نفر و سهم زنان 250 هزار نفر بوده است. اما جمعیت غیر فعال در بهار امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته 160 هزار نفر افزایش یافته است. نکته جالب‌تر آنکه جمعیت غیر فعال مردان 130 هزار نفر کاهش یافته اما به جمعیت غیر فعال زنان 299 هزار نفر اضافه شده است. به تعبیری می‌توان گفت نرخ مشارکت اقتصادی مردان و جمعیت فعال آنها به تدریج در حال بهبود است ولی چنان وضعیت برای زنان سخت‌تر شده که آمارهای کلی را نیز متاثر کرده است. به عبارت دیگر بیشتر زنان در سن کار به جمعیت غیرفعال اضافه شده‌اند و به تدریج تحولات خاص بازار کار در سال‌های 93 تا 96 متوقف شد. در فاصله این سه سال بازار کار ایران شاهد افزایش نرخ مشارکت، کاهش جمعیت غیر فعال و افزایش جمعیت شاغل بود.
آمار و اطلاعات نشان می‌دهد که در سه سال گذشته بطور متوسط سالانه 730 هزار نفر به جمعیت شاغل اضافه شده که 370 هزار نفر آن مرد و 360 هزار نفر آن زن بوده‌اند. اما در بهار امسال نسبت به سال گذشته، بیش از 750 هزار نفر به جمعیت شاغل افزوده شده که این میان 510 هزار نفر آن برای مردان و 240 هزار نفر آن زنان بوده‌اند. آمارها نشان می‌دهند با وجود افزایش اشتغال در سه سال اخیر و تداوم آن تا سال جاری با این حال شکاف افزایش تعداد شاغلان مرد و زن رو به عمیق‌تر شدن رفته است و به عبارت دیگر اشتغال زنان در سه سال منتهی به بهار امسال نسبت به فصل مشابه سال قبل روندی کاهش و اشتغال مردان روندی افزایشی داشته است.
در میان بخش‌های مختلف و از نزدیک به 750 هزار شغل ایجاد شده در بهار امسال حدود 130 هزار نفر در بخش کشاورزی، 170 هزار نفر در بخش صنعت و 450 هزار نفر در بخش خدمات مشغول به کار شده‌اند.
تهران و بلوچستان بیشترین افزایش بیکاری را تجربه کردند
از سوی دیگر با وجود اینکه در سه سال گذشته، بطور متوسط سالانه 270 هزار نفر به جمعیت بیکاران کشور افزوده می‌شد. این میان 260 هزار نفر آن مرد و مابقی زنان بوده‌اند. در بهار امسال نسبت به بهار سال گذشته، جمعیت بیکار کشور 40 هزار نفر کاهش داشته که علت عمده آن نه ایجاد شغل بیشتر بلکه کاهش جمعیت بیکار زنان به حدود 48 هزار نفر بوده است اما جمعیت بیکار مردان حدود سه هزار نفر بیشتر شده است.
همچنین جمعیت بیکار شهری نزدیک به 60 هزار نفر کاهش و جمعیت بیکار روستایی 18 هزار نفر افزایش یافته است. علاوه بر این جمعیت بیکار جوان 15 تا 24 ساله 34 هزار و 367 نفر کمتر شده و بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی، نیز 48 هزار و 770 نفر کمتر شده است. هر چند کاهش این جمعیت بیکار و جوان، اتفاقی مهم است اما حجم کاهش به اندازه‌ای ناچیز بوده که در جامعه حس نمی‌شود.
از سوی دیگر نرخ بیکاری در سال‌های میان 1393 تا 1396 بطور میانگین 11.9 درصد بوده که در بهار امسال این رقم به 12.1 درصد افزایش یافته است. به عبارت دیگر نرخ بیکاری در این فصل (حتی در زنان و مردان) بالاتر از رقم متوسط آن طی سه سال گذشته بوده؛ نرخ بیکاری در بهار امسال نسبت به فصل مشابه در سال قبل 0.5 درصد کاهش داشته است. همچنین نرخ بیکاری در مردان و زنان در بهار امسال نسبت به مدت مشابه سال گذشته به ترتیب 0.5 و 0.3 درصد کاهش یافته و در بین جوانان 15 تا 24 ساله و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی نیز به دلیل کاهش تعداد بیکاران و افزایش جمعیت فعال نرخ بیکاری روندی نزولی به خود گذفته است. نرخ بیکاری شهری در بهار 1397 نسبت به فصل بهار سال 1396 نیز 0.8 درصد کاهش یافته است اما نرخ بیکاری روستایی در همین مدت 0.1 درصد بیشتر شد.
بررسی نرخ بیکاری در استان‌های مختلف کشور حاکی از آن است که بهار امسال نسبت به سال گذشته، استان‌های سیستان و بلوچستان، لرستان، آذربایجان غربی، چهارمحال و بختیاری، هرمزگان، یزد و تهران در نرخ بیکاری افزایشی محسوس و چشمگیر داشتند. استان‌های اردبیل، گلستان، خراسان جنوبی، البرز و اصفهان نیز بیشترین کاهش نرخ بیکاری را تجربه کردند.
استان‌های گیلان با 46.8 درصد، خراسان شمالی با 46 درصد و اردبیل با 45.7 درصد بیشترین نرخ مشارکت را در میان تمام استان‌های کشور از آن خود کردند.