خطر فرونشست مرگبار زمین یک‌چهارم تهرانی‌ها را تهدید میکند. برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی چیزی حدود ٢میلیون نفر از جمعیت تهران را تهدید میکند. تهرانی‌هایی که در نقاط پرخطر و مستعد فرونشست ساکن هستند. بررسی‌های بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی نشان می‌دهد که ١٢٠کیلومتر از خط راه‌آهن تهران و ٢٠٠کیلومتر از اتوبان‌های بین‌شهری در محدوده فرونشست قرار گرفته‌اند. فرودگاه مهرآباد، دو انبار مواد نفتی و سوختی و حدود ٤٤ جایگاه پمپ‌بنزین، راه‌آهن تهران- جنوب و تهران- تبریز، اتوبان آزادگان، جاده قدیم کرج، اتوبان تهران- ساوه و جاده قدیم ساوه و جاده احمدآباد مستوفی، بلوار رسول اکرم، بلوار غدیر و جاده شهریار و بزرگراه کمربندی دوم تهران تنها بخشی از مکان‌های در معرض خطر هستند که باید هرچه سریع‌تر فکری به حال آنها کرد.
حالا محمدسعید ایزدی، دبیر شورای‌عالی شهرسازی و معماری از شناسایی نقاط پرخطر از نظر زلزله و مناطق مستعد فرونشست در شهر تهران و البته تدوین راهکارهای مهار خطر در قالب یک سند خبر می‌دهد. با این وجود عیسی کلانتری، رئیس سازمان محیط‌زیست و وزیر سابق کشاورزی به «شهروند» می‌گوید: اراده لازم برای مقابله با اضافه برداشت آب نه‌تنها در پایتخت بلکه در کل کشور وجود ندارد و روزی دشت تهران نشست میکند. او با اشاره به ٢٠میلیارد مترمکعب اضافه برداشت از منابع آبی گفت: بیشتر این منابع برای کشت محصولاتی استفاده می‌شود که تولید آنها هیچ توجیه اقتصادی ندارد.
چاههای غیرمجازی که به گفته محمدرضا بختیاری، مدیرعامل شرکت آب‌منطقه‌ای تهران تعدادشان به ١٣هزار حلقه رسیده است، حالا شرایط بحرانی را برای پایتخت رقم زده و سرعت سالانه نشست زمین در دشت تهران در برخی نقاط به ۳۶سانتی‌متر در سال رسیده است. این موضوع سبب شده است شکاف‌های عمیقی در دشت ورامین به وجود آمده و بسیاری از زیرساخت‌های شهرستان‌های ورامین و پیشوا ازجمله تیرهای برق، دیواره‌های دامداری‌ها، میله‌های چاه‌ها و کانال‌های انتقال آب از بین برود. شکاف‌ها در معین‌آباد پیشوا و ابردژ ورامین به حدی است که دیگر امکان کشاورزی در این اراضی وجود ندارد و تاغزارهای دشت درحال نابودی است، صداهای وحشتناکی از عمق زمین شنیده می‌شود و در برخی از موارد کف از داخل زمین به خارج فوران میکند.
برداشت ٣٧٠میلیون مترمکعبی آب از دشت ورامین
سالانه حدود ٣٧٠میلیون مترمکعب از منابع آب زیرزمینی در دشت ورامین برداشت می‌شود که از این میزان، ٣٤٠میلیون مترمکعب چاههای مجاز و ٣٠میلیون مترمکعب مربوط به چاههای غیرمجاز است. آن‌گونه که محمدرضا بختیاری، مدیرعامل شرکت آب‌منطقه‌ای تهران اعلام کرده است؛ بیلان سفره‌های آب زیرزمینی دشت ورامین منفی ٨٥٠میلیون متر مکعب است و لازم است تا با بستن چاههای غیرمجاز منطقه، بین ٥٠ تا ٦٠میلیون مترمکعب آب چاههای غیرمجاز را کنترل کرده و از اضافه برداشت چاههای مجاز نیز جلوگیری کرد.
او تعداد چاههای مجاز و غیرمجاز دشت ورامین را بیش از ٣هزار و ٢٠٠ حلقه اعلام کرد و افزود: درحال حاضر در دشت ورامین یک‌هزار و ٧٦٤ چاه مجاز و یک‌هزار و ٤٠٠ حلقه چاه غیرمجاز وجود دارد.
نشست زمین در کجای تهران شدید‌تر است
فرونشست جنوب تهران، گستره‌‌های جنوبی و جنوب‌غرب آن را تا اراضی پایین‌دست ورامین و پیشوا تهدید میکند و زون فرونشست در جنوب شهر تهران علاوه بر مناطق شهری تهران، نسیم‌‌شهر، صباشهر، اسلامشهر، باقرآباد، کهریزک، چهاردانگه و نصیرآباد را نیز در برمی‌‌گیرد. رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به تهدید فرونشست زمین برای راه‌آهن تهران- جنوب، تهران- تبریز و مترو به شتاب حفر چاههای غیرمجاز در بازه زمانی سال‌های ۷۹ تا ۸۳ اشاره کرد و گفت: ۱.۸میلیون نفر در زون فرونشست تهران ساکن هستند.
بیت‌اللهی با بیان این‌که قسمتی از راه‌آهن تهران- جنوب و تهران- تبریز در این محدوده قرار دارد، افزود: اتوبان آزادگان، جاده قدیم کرج، اتوبان تهران- ساوه و جاده قدیم ساوه و جاده احمدآباد مستوفی، بلوار رسول اکرم، بلوار غدیر و جاده شهریار و بزرگراه کمربندی دوم تهران از بزرگراه‌‌ها و جاده‌‌های مهمی هستند که در این محدوده واقع شده اند.
به گفته این مقام مسئول، وجود پالایشگاه نفت تهران و کارخانه‌‌های بسیاری نظیر ایران‌خودرو دیزل، سایپا، شیرپاستوریزه تهرانو شهرک‌‌های‌صنعتی متعدد این منطقه (جنوب تهران) را بسیار بااهمیت کرده است.
رئیس بخش زلزله‌شناسی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اظهار کرد: وجود دشت‌‌های متعدد در جنوب‌غرب، جنوب و جنوب‌شرق تهران از یکسو و نیمه‌خشک‌بودن این گستره و تمرکز جمعیتی از سوی دیگر، احتمال حفر چاههای متعدد را متصور میسازد. این واقعیتی است که از توزیع چاههای منطقه به وضوح می‌‌توان به دست آورد.
بیت‌اللهی با بیان این‌که مطابق آمار رسمی تا سال ٩١ حدود ٥٠هزار حلقه چاه در استان تهران وجود داشت که از فیروزکوه در غرب استان تا اخترآباد در شرق و از چرمشهر تا فشم توزیع شده است، افزود: حفر چاههای غیرمجاز در سال ٧٩ تا ٨٣ شتاب بیشتری گرفت.
او با اشاره به نتایج بررسی‌های مرکز تحقیقات راه را درخصوص فرونشست جنوب تهران اظهار کرد: براساس اطلاعات رقومی موجود و در دسترس، طول خط راه‌آهن قرار گرفته، در زون فرونشست حدود ١٢٠کیلومتر است. همچنین بر این اساس، ٢٥کیلومتر از خطوط مترو در همین زون واقع‌اند. همچنین اتوبان‌های بین‌شهری نیز در محدوده فرونشست گستردگی طویلی دارند که جمع طول آنها حدود ٢٠٠کیلومتر است.
به گفته این مقام مسئول راه‌ها و معابر شهری و بین‌شهری اصلی و فرعی نیز جمعا طولی در حدود ٢٣٠٠کیلومتر را در محدود فرونشست دارند، ضمن این که- حدود ٢١ دهنه پل در منطقه فرونشست قرار گرفته است که به‌عنوان نقاط مهم ارتباطی مسیرها به هم تلقی می‌شود. برخی از این پل‌ها در منطقه فرونشست دچار ترک و شکاف در اثر فرونشست شده‌اند.
وی با اشاره به این‌که فرودگاه مهرآباد در جوار زون فرونشست قرار دارد، تصریح کرد: دو انبار مواد نفتی و سوختی و حدود ٤٤ جایگاه پمپ‌بنزین و ١٥ جایگاه پمپ گاز، ٣٠کیلومتر خط لوله نفت، ٧٠کیلومتر خطوط فشاری قوی، ٢٠٠کیلومتر خطوط اصلی گاز، ٥ منطقه شهری تهران، ٨ شهر، ٩٩ آبادی در زون فرونشست قرار دارند.
بیت‌اللهی با اعلام این‌که یک‌میلیون و ٨٤٧هزار و ٢٦٤ نفر روی زون فرونشست جنوب پایتخت زندگی می‌کنند، گفت: براساس آمار ٢٥١هزار و ٤٨٠ دستگاه ساختمان، ٢٨٨ مرکز آموزشی، ٥٧ بیمارستان و ٦٦ کارگاه تولیدی نیز در این زون قرار گرفته‌اند.
او تأکید کرد: قرارگیری فرودگاه مهرآباد در حاشیه اراضی و زون فرونشست زمین یکی از مهمترین عوامل ریسک فرونشست را در این محدوده به وجود آورده است. قرارگیری فرودگاه در حاشیه زون فرونشست امکان پدیداری ترک‌ها و شکاف‌های سطح زمین را در این محدوده فراهم میسازد. نکته مهم دیگر، واقع‌شدن تعدادی از گسل‌های لرزه‌ای منطقه در زون فرونشست است. طول گسل‌های موجود درمحدوده فرونشست حدود ١٦٥کیلومتر برآورد شده است.
در برنامه‌ریزی شهری شهروند را فراموش کرده‌ایم
«در برنامه‌ریزی شهرهای کشور شهروند را فراموش کرده‌ایم». این بخشی از گفته‌های محمدسعید ایزدی دبیر شورای‌عالی شهرسازی و معماری است که معتقد است ما شهر را برای ماشین ساخته‌ایم و به جای آن‌که ماشین برای ارتقای کیفیت زندگی ما باشد، ما مقهور آن شده‌ایم که راه رفع این محدودیت‌های نوین، بازگشت به مفهوم شهروندمحوری است.
او با بیان این‌که در رویکرد جدید بازآفرینی شهری، وزارت راه‌وشهرسازی، شهروندمحوری را هدف برنامه‌ریزی‌ها قرار داده است، ادامه داد: در زلزله اخیر تهران عده‌ای بر اثر فرار دچار صدماتی شدند و این نشان می‌دهد نظامات اخلاقی محله از بین رفته و احترامی برای همسایگان قایل نیستیم.
ایزدی با تأکید بر این‌که نیازمند تغییر و تحول در شهرسازی هستیم و درحال حاضر شهرهای ما توان کوچکترین ناملایماتی را ندارند، گفت: این درحالی است که شهر یک سازمان اجتماعی است و براساس حقوق شهروندی و تلاش برای نظام‌مندکردن آن شکل می‌گیرد، نه براساس فردمحوری که درحال حاضر در شهرهای ما حاکم شده است.
این مقام مسئول در وزارت راه‌وشهرسازی با انتقاد از این‌که نظام برنامه‌ریزی شهری از بالا به پایین و کالبدمحور است، تصریح کرد: این نظام یک سیستم کمّی بوده و براساس آن جمعیت آتی شهرها را پیش‌بینی و به رشد فیزیکی شهر اقدام می‌کنیم، ولی از کیفیت خبری نیست.
او ادامه داد: درحال حاضر ۱۴۰هزار هکتار بافت ناکارآمد شهری در کشور و ۲هزار و ۷۰۰ محله دارای چنین بافتی وجود دارد اما این به این معنی نیست که در بقیه محلات شهرها آسایش و کیفیت حاکم است، بلکه این ۲هزار و ۷۰۰ محله در وضع بحرانی به سر می‌برند.
ایزدی همچنین تبدیل رودخانه‌ها در شهرها به کانال فاضلاب را مورد انتقاد قرار داد و گفت: درحال حاضر، ۸۵درصد صدماتی که سیل به شهرها وارد میکند، به خاطر خود جریان آب نیست بلکه به خاطر ساخت‌وساز و ایجاد موانعی است که روی مسیل‌ها ایجاد کرده‌ایم.
دبیر شورای‌عالی شهرسازی و معماری خاطرنشان کرد: در گذشته شهرسازی ما دارای نظام برنامه‌ریزی مدونی بود و در طول تاریخ تاکنون ۳بار تبریز بر اثر زلزله مهیب به کلی نابود و از نو ساخته شد، ولی در هربار براساس نظام‌های محله‌محور ساخته می‌شد اما الان شهرسازی ما براساس ساخت‌وساز فیزیکی و کالبدی طراحی شده است، در نتیجه شهرهای ما حال خوشی ندارند. وقتی وارد شهرها می‌شویم، ورودی شهر جایی است که پر از تعمیرگاه و تعویض روغنی است، ولی در گذشته دروازه‌های زیبایی طراحی می‌شد.
او البته این خبر را هم اعلام کرد؛ اجرای نظام برنامه‌ریزی محله‌محور و مشارکتی با ساکنان محلات را از سه شهر زاهدان، بندرعباس و کرمانشاه آغاز کرده‌ایم که براساس این نظام، هر شهر با توجه به ویژگی‌های خود به طراحی طرح‌های جامع اقدام میکند و امیدواریم دولت منابع آن را تأمین کند.
ایزدی همچنین از تدوین سند جامع نقاط پرخطر زلزله‌خیز و مناطق پرخطر از نظر فرونشست زمین در شهر تهران خبر داد و گفت: سند تدوین مناطق زلزله‌خیز کرج، اصفهان و مشهد نیز درحال تهیه بوده و به زودی به شورای‌عالی شهرسازی ارسال خواهد شد.
منبع: شهروند