برخی محققین معماری و باستان شناسی معتقدند ساختمان بسیاری از مساجد بر روی بقایای آتشکده های ساسانی که غالباً به صورت چهارتاقی بوده، بنا نهاده شده اند. آندره گدار ، معمار و باستان شناس فرانسوی، مسجد جامع اصفهان را یکی از این چهار تاقی ها می داند که بعد از تسلط اعراب، با تغییراتی در ساختمان آن، تبدیل به مسجد شد. چهارتاقی ها به عنوان تالار اصلی مساجد مورد استفاده قرار می گرفتند و محراب، در این بناهای نوپا، با مسدود کردن سمتی که رو به قبله بوده، ایجاد می شده است. همچنین گفته شد که مساجد اولیه، مکان های مذهبی ساده ای بودند که به مرور زمان تحت تأثیر دانش، هنر، ذوق و سلیقه ایرانی، همراه با ارادت مذهبی آنان، تبدیل به مساجد با شکوهی شدند. مسجد جامع اصفهان نیز در امتداد طرح های توسعه دوره های مختلف تاریخی و الحاقات دوره های آل بویه، سلجوقی، ایلخانی، مظفری، تیموری، صفوی و قاجار، با نوازش دست هنرمندان و معماران برجسته ی ایرانی، تبدیل به شاهکاری شد که امروز آن را آلبوم هنر و معمار ایرانی می نامند.
این مجموعه بی نظیر در قطعه زمینی به ابعاد 140*170، گسترده شده است. نقاشی، گچ بری، کاشیکاری، مقرنس سازی، کاربندی، از جمله فنون و هنرمندی های بی بدیل هنرمندانی است که هر یک در زینت بخشی این بنا نقش داشته اند. ورودی ها، محراب های پوشیده از سنگ های مرمر نفیس، مناره ها، گنبد خانه نظام الملک، ایوان ها، صحن ها، بنای روی حوض، شبستان بیت الشتاء، گنبد تاج الملک، مدرسه مظفری، شبستان هجده ستون، گنبد خسروی، سنگاب ها، غسالخانه، سنگ شاخص یا ساعت آفتابی، سنگاب های مزین به کتیبه هایی از خط نستعلیق، نقاشی گاوچاه و تزئینات مسجد، همه از دیدنی های این بنای کهن می باشند.
در بین دیدنی های مسجد جامع، سنگ شاخص و نقاشی گاوچاه کمتر شناخته شده اند. سنگ شاخص، قطعه سنگی مثلث شکل در کناره شرقی ایوان شمالی است و وَتَر آن دقیقاً به سمت شمال و جنوب طراحی شده و در روزهای آفتابی از آن به عنوان ساعت آفتابی برای تعیین وقت شرعی اقامه نماز ظهر استفاده می کردند. همچنین نقاشی گاوچاه درجنوب وضوخانه و غرب شبستان بیت الشتا، قرار دارد و متأثر از هنر اروپایی است و در قسمت الحاقات دوره صفوی و بر روی دو تاق کشیده شده است. در ارتباط با دوره ی الحاقات، در موارد معدود، اختلاف نظرهایی بین متخصصین وجود دارد. برای مثال گفته می شود نمای داخلی صحن مسجد، کاشیکاری ها و مناره ها مربوط به یک دوره می باشد در حالی که برخی معتقدند مناره ها قدمتی کمتر از این دارند، لیکن مایرون اسمیت (M. B. Smith)، نویسنده کتاب مناره های اصفهان (The Manars of Isfahan)، قدمت آن ها را پیش تر از دوره صفوی تخمین زده است. این مناره ها که تا اوایل قرن حاضر آسیب زیادی دیده بودند، در سال 1328 شمسی، مرمت و با کلاف های فلزی مستحکم شده اند.
چهار ايوان مسجد جامع به نام های صفه صاحب در جنوب، صفه درويش در شمال، ایوان استاد در مغرب و ایوان شاگرد در مشرق، سبکی جدید تحت عنوان "مسجد ایرانی" ارائه می دهد و پس از آن در شهرهای دیگر نیز مساجد بر طبق این الگو ساخته می شوند.
برخی قسمت های مسجد ابتدا ساخته و در دوره های بعد به انواع هنرهای ایرانی مزین شده اند. برای مثال ستون های مدوری که شبستان مسجد بر آن ها استوار است بعد ها با گچ بری های بسیار زیبا تزئین شده اند. صفه صاحب، ایوان شاگرد و ایوان استاد در دوره سلجوقی ساخته و بعد ها در دوره صفوی به شکل زیبایی با کاشیکاری و کتیبه هایی با خطوط ثلث و نستعلیق مزین گشته اند. در شمال ایوان استاد، شبستانی قرار دارد که محراب گچبری شده و معروف الجایتو در آن جای دارد. اوجنیو گالدیری(Eugenio Galdieri)، نویسنده ی کتاب مسجد جامع (Masgid-i Gum'a) معمار، باستان شناس و مرمتگر ایتالیایی در بررسی های خود به این نتیجه رسیده که این شبستان، قبل از احداث محراب الجایتو، چهره ای کاملاً متفاوت با امروز داشته و به صورت شبستانی با طاق های مدور بوده است. علاوه بر محراب معروف الجایتو، منبر منبت کاری شده ی زیبایی هم در این بخش از مسجد قرار دارد.
مکتوبات زیادی درباره ی مسجد جامع اصفهان وجود دارد و افراد زیادی دیدنی های ارزنده ی آن را توصیف کرده اند. از جمله این افراد، آرتور پوپ (Arthur Pope)، باستان شناس آمریکایی، از متخصصین هنر ایرانی و محقق شهیری است که نقش بسزایی در معرفی فرهنگ و معماری ایران به جهانیان داشته است. پوپ درباره شکوه این اثر گرانبها چنین نوشته است: "من آن روز وقتی به تماشای مسجد جامع اصفهان رفتم و در زیر این گنبد قرار گرفتم، متوجه شدم که تمام وجودم در تسخیر گنبد و مسجد است، چون در زیر این گنبد به خوبی می‌توان به شاهکار فنا ناپذیر و خلّاقه ی ایرانی‌ها پی برد و به عظمت مسجد و گنبد آن اعتقاد پیدا کرد. من از آن به بعد، بارها به مسجد جامع اصفهان رفتم و با تماشای گنبد این مسجد، زبان به تحسین گشودم و عشق و علاقه ی خود را به اصفهان و ایران، روزافزون دیدم [...]". سید محمد بهشتی، رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیز در خصوص اهمیت و وجوه امتیاز این مسجد بر سایر مساجد ایران چنین می‌گوید: "تیم باستان شناسی ایتالیایی در اکتشافات خود آثاری از دوران پیش از اسلام در مسجد جامع کشف کردند که نشان دهنده باور به تقدس این مکان از پیش از اسلام تاکنون است." وی همچنین درباره سیر تحولات معماری در این بنا می گوید: "در مسجد جامع ما شاهد تداوم معماری هستیم اما این بدان معنی نیست که مسجد ناقص بوده و به مرور کامل شده است. صورت مسجد همیشه کامل بوده است [...] این بنا مستعمل نشده، امروز هم در آن مراسم نماز بر پا میشود و مسجد مانند موزه ای زنده، حیّ و حاضر است."
این نوشته، آخرین بخش از معرفی مسجد جامع اصفهان بود. امید است ضمن مطالعه ی تاریخچه و مشخصات این بنا، برای شناخت و درک بهتر از زیبایی ها، تزئینات و هنرهای محفوظ در این میراث شکوهمند که از نیاکانمان برای ما به یادگار مانده، از این اثر ستودنی دیدن کرده و گامی در جهت ارتقاء جایگاه این بنای تاریخی برداریم. بازدید دوستداران فرهنگ و هنر، متخصصین و مسئولان، فرصتی برای ارائه نظرات، پیشنهادات و راهکارهای نو برای حفاظت و نگهداری بهینه از کهن ترین مسجد اصفهان می باشد.
مریم کاظمی/ نوسان