تکرار دژاووی بودجه‌ای
- توضیحات
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی با عنوان «درس‌هایی از تاریخ بودجه‌ریزی» به بررسی بودجه‌های سال‌های ۱۳۵۸ و ۱۳۵۹ پرداخته است. این گزارش بر دو نکته تاکید می‌کند: موضوع نخست اینکه برخی از چالش‌های نظام بودجه‌ریزی در ۴ دهه گذشته پابرجا مانده و راهکاری برای حل آن وجود نداشته است.
نکته دوم این است که ساختار بودجه کشور در شرایط کنونی مانند ابتدای راه خود با مشکلاتی نظیر اتکای بودجه به نفت، متورم بودن بخش جاری بودجه، مالیات‌ستانی ناکارآمد، پدیده پول‌پاشی و... روبه‌رو بوده است. به نوعی، این روندهای اساسی در بودجه تصحیح نشده و ردپای این مشکلات در بودجه کنونی نیز مشاهده می‌شود. در نتیجه می‌توان گفت که بودجه سال‌های اخیر دژاووی بودجه سال‌های گذشته است.
مرکز پژوهش‌های مجلس برای پاسخ دادن به برخی سوالات که ۴۰ سال است بی‌پاسخ مانده، مرور تجربیات تاریخی بودجه‌ریزی کشور را مفید دانسته و امیدوار است از تکرار اشتباهات گذشته، بیش از این، جلوگیری کند. در بودجه سال ۱۳۵۸ آمده است که «مسائل اقتصادی ایران که جامعه امروز با آن دست به گریبان است، خلق‌الساعه نبوده و از گذشته‌های دور و نزدیک و در شرایط کهنه و نو ریشه دارند. شناسایی این ریشه‌هاست که می‌تواند مسائل اساسی و بنیادی را از مسائل عارضی، گاه ساختگی، کوتاه‌مدت و گذرای رخدادهای اخیر جدا کرده و رفع ابهام کند. سوال این است که چه باید کرد و راه‌حل چیست؟ آیا باید به علت‌ها پرداخت یا در دایره بسته معلوم‌ها توقف و بحث کرد؟»
بررسی مرکز پژوهش‌های مجلس از بودجه‌ریزی کشور در سال‌های ۵۸ و ۵۹ نشان می‌دهد که تقریبا بخش عمده مشکلات بودجه‌ای ترسیم شده در این بودجه‌ها و راهکارهای ارائه شده در آن، به ویژه بودجه سال ۱۳۵۸ که به‌عنوان بودجه اضطراری، توسط دولتموقت تهیه شده، هم اکنون نیز بدون تغییر و دقیقا با استفاده از گیومه قابل نقل و استفاده است. به عبارت دیگر، ساختار بودجه‌ای کشور، همچنان که در ابتدای راه، مشکلات بودجه‌ای فراوانی مانند اتکای بودجه به نفت، متورم بودن بخش جاری بودجه، مالیات ستانی ناکارآمد و... را به ارث برده بود، در تصحیح روندهای اساسی بودجه‌ای چندان موفق نبوده و میراث‌داری کرده است. به گونه‌ای که مشکلات اساسی، مدام در حال موکول شدن از سالی به سال دیگر بوده‌اند و در واقع تکرار آنچه قرار بود زمانی موقت باشد، به رویه همیشگی و عرف بودجه‌ای تبدیل شده است.
در طی این مدت، به دلایل مختلف، دولت‌ها و مجلس‌ها، با مصلحت‌اندیشی‌های گوناگون، حاضر به انتخاب‌های اساسی ذکر شده در بودجه ۱۳۵۸ نبوده‌اند و بیماری اتکای بودجه به نفت و سایر بیماری‌های بودجه‌ای ادامه پیدا کرده است. به گونه‌ای که دژاووی بودجه‌ای خاصیت مکرر اقتصاد شده است. وضعیتی که ناظر بودجه‌ای را به این نتیجه می‌رساند که چه بسا این بار، پس از ۱۰۸ سال از اولین بودجه کشور، لازم است به‌طور اساسی‌تر و با هدف اتخاذ تصمیم‌های معوق مانده و انتخاب‌های انجام نشده و قطع سیکل ناقص طی شده، «با عزم راسخ، اطلاعاتی از مالیه درهم و برهم و بی‌ترتیب خود استخراج کرده و به معرض شهود‌گذاریم» تا بتوانیم این ساختار بودجه‌ای را اصلاح کرده و مقاوم‌تر از نو بسازیم. این بررسی تاریخی نکات قابل توجهی را عیان می‌کند. مهم‌ترین نکته‌ای که در این گزارش به آن اشاره شده است، تکرار اشتباهات و درس نگرفتن از تجربیات گذشته برای بودجه‌ریزی کشور است.
تاریخ ۱۰۹ ساله بودجه‌ریزی در کشور
بررسی مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که در طول ۱۰۹ سال که از بودجه‌ریزی کشور می‌گذرد همچنان ضعف‌های بودجه‌ریزی وجود داشته است. در مقدمه این پژوهش آمده است: از زمانی که بودجه‌نویسان کشور در اولین بودجه مدرن ایران بعد از مشروطه در سال ۱۲۸۹ شمسی در مقدمه بودجه آن سال نوشتند که «بدیهی است که ما در عمل بودجه بی‌تجربه و تازه‌کاریم معذالک برای اطمینان قلب کسانی که در تمایل ما به اصلاحات شبهه به دل راه می‌دادند لازم بود در این راه اولین قدم برداشته شده و بدون وحشت از اینکه تازه‌کار جلوه کنیم با عزم راسخ اطلاعاتی از مالیه درهم و برهم و بی‌ترتیب خود استخراج کرده به معرض شهود گذاریم»، تا زمانی که حدود ۷۰ سال بعد و در سال ۱۳۵۸، بودجه‌نویسان همان ساختار بودجه‌نویسی اما این بار نه بی‌تجربه و نه تازه‌کار، بلکه در آغاز دورانی تازه و با به ارث بردن انبوهی از مشکلات اقتصادی و بودجه‌ای، در تدوین لایحه بودجه از همان جملات استفاده کردند و گفتند «سعی کردیم، اطلاعاتی از مالیه درهم برهم و بی‌ترتیب خود استخراج کرده به معرض شهود گذاریم» به ترتیب حدود ۱۰۸ سال و ۴۰ سال می‌گذرد.
تکرار دغدغه‌های ۴۰ ساله در بودجه
مرکز پژوهش‌های مجلس در بررسی بودجه ۱۳۵۸ این نکته را یادآور می‌شود که بسیاری از دغدغه‌های بودجه‌ریزی در کشور مانند پدیده پول‌پاشی، وابستگی بودجه به نفت، مالیات‌ستانی، پوشاندن کسری بودجه با چاپ پول و... طی ۴۰ سال گذشته تکرار شده است و برای این ادعا شواهدی از بودجه ۱۳۵۸ منتشر کرده است. به‌عنوان مثال در مورد پول‌پاشی در بودجه ۱۳۵۸ این نکته ذکر شده است که: «گروهی تصور می‌کنند منظور از اینکه دولت باید پول را وارد اقتصاد کند این است که دستگاه اداری دولت را هرچه بزرگ‌تر کرده و به گروهی بی‌دلیل پول برساند. راستی که در گذشته چنین کرده‌اند، کسی از خود پرسیده بود که اگر دولت پولپخش می‌کند، فقط چرا به یک عده خاص می‌پردازد؟ مگر ایجاد اشتغال آنچنانی، اختصاص به طبقه و گروه خاص دارد؟» یا در قسمت دیگر این گزارش تاکید شده است که در سال ۵۸ نیز بودجه مبتنی بر برنامه واقعی از دغدغه اصلی بودجه‌ریزان بوده است: «لازمه یک بودجه برنامه‌ای واقعی، به هم ریختن کلیه تشکیلات دستگاه‌های دولتی و مطابقت دادن آن با طبقه‌بندی عملیات دولت است و تصدیق می‌فرمایند که این کار به زمان نیازمند است که کار قابل ملاحظه‌ای برای این دولت و دولت‌های آینده است.»
وابستگی به نفت
از نکات دیگر اشاره شده در این گزارش وابستگی ۷۵ درصدی بودجه ایران به نفت در سال ۱۳۵۸ بوده است: «بودجه دولت ایران، یک خاصیت عمده دارد و آن وابستگی و اتکای بسیار شدید به درآمد نفت است که به‌طور متوسط حدود ۷۵ درصد از درآمدهای دولت را تشکیل می‌دهد.» اما همان‌طور که در این گزارش نیز تاکید شده است نگرانی از بابت وابستگی بودجه به نفت در آن زمان نیز وجود داشته است:«آنچه بسیار اهمیت دارد و آگاهی عمومی بر آن لازم است، عبارت از این است که اتکا به درآمد نفت باعث شده است که ساخت مالیه عمومی در ایران به وضع نامطلوبی درآید و هزینه‌های دولت به جای اینکه از طریق مالیات و به‌صورت برداشت از داخل اقتصاد تامین شود، عمدتا به فروش یک ماده خام محدود شده است که علاوه بر مسائل طرح شده در صفحات گذشته، تحول مالیاتی و پذیرش آن توسط مردم را دشوار کرده و این چیزی است که باید مردم ایران با آن آگاهانه و مسوولانه روبه‌رو شوند و انتظار نداشته باشند که دولت‌ها از این ثروت خدادادی و متعلق به همه نسل‌ها به‌طور مداوم برداشت کرده و با تبدیل ارزهای حاصله به ریال، هزینه‌های جاری دولت را تامین کرده و ارزها را نیز صرف واردات کنند.»
مرور عبارت‌های به کار گرفته شده در بودجه سال‌های ۵۸ و ۵۹ نشان می‌دهد که این عبارات به شکل‌های امروزی در بودجه سال‌های اخیر نیز تکرار شده است، به بیان دیگر، این راهکار اساسی برای حل این مشکلات به کار گرفته نشده و تنها طراحی صورت مساله تغییر کرده است. در هفته‌های گذشته، کارشناسان و دستگاه‌های اجرایی بر اصلاحات ساختاری بودجه و طراحی بودجه بدون نفت تاکید کردند، در این باره لازم است که این اصلاحات به شکلی طراحی و عملی شود که پاسخی همه جانبه به این چالش‌های ۴۰ ساله داده شود، در غیر این‌صورت تنها شکل صورت مساله در بودجه تغییر خواهد کرد.