«بنزین گران نمی شود»؛ این خبر تکراری از سوی علی ربیعی، سخنگوی دولت اعلام شده است. او گفته بحثی در مورد افزایش قیمت سوخت صورت نگرفته ولی همین اعلام «عدم افزایش قیمت» هم مبنای پرسش های بعدی از سخنگوی دولت شد. بنزین در اقتصاد ایران به ماجرای پیچیده‌ای تبدیل شده و تقریبا هر یک ماه یک‌بار دولت افزایش احتمالی نرخ آن را «تکذیب» می کند. اما ماجرای پشت پرده این تکذیب ها و خبرها در مورد افزایش قیمت ها چیست. سازندگی به هشت پرسش در مورد نرخ بنزین و دلایلی که برای گرانی یا ثبات آن اعلام می کنند، پرداخته است.
اصل قضیه افزایش قیمت بنزین چیست؟
گفته می شود نظام پرداخت یارانه بنزین در ایران ناعادلانه است. برآوردهایی که توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی صورت گرفته تایید می کند دهک دهم یعنی برخوردارترین افراد کشور به طور متوسط ۲۳ برابر بیشتر از دهک اول از یارانه بنزین بهره مند می شوند. این محاسبات بر اساس سرانه تعداد خودرو انجام شده است. در حال حاضر بیش از ۲۰ میلیون خودرو در کشور وجود دارد. بر این مبنا نیمی از خانوارهای ایرانی صاحب خودروهای شخصی هستند. بررسی های بانک مرکزی از سبد هزینه خانوار تایید می کند میزان بهره مندی از خودرو از دهک ششم به بالا توسعه قابل توجهی دارد و دهک های اول تا سوم کمترین میزان مالکیت خودروی شخصی را دارند. به این ترتیب دهک های کمتر برخوردار دست‌شان از یارانه بنزین کوتاه می شود. این وضعیت در مورد دیگر حامل های انرژی هم وجود دارد. گزارشی که به تازگی از سوی سازمان مدیریت و برنامه ریزی تهیه شده نشان می دهد: «متوسط یارانه پنهان مستقیم به ازای هر خانوار ایرانی فارغ از دهک های درآمدی حدود ۱۰ میلیون تومان در سال و مجموعه یارانه پنهان مستقیم خانوار مستتر در حامل های انرژی از جمله بنزین، برق، گاز و همچنین دارو و کالاهای اساسی حدود ۲۵۰ هزار میلیارد تومان است. همچنین توزیع یارانه پنهان در دهک ها نشان می دهد که متوسط دریافتی یارانه پنهان دهک دهم بیشتر از هفت برابر متوسط دریافتی دهک اول است و هر دهک دهم سالانه به‌طور متوسط از ۲۱ میلیون تومان یارانه پنهان مستقیم خانوار بهره مند می شود، در حالی که هر خانوار دهک اول فقط سه میلیون تومان یارانه پنهان دریافت می کند.» بی عدالتی در نظام توزیع یارانه یکی از دلایلی به شمار می آید که گروهی را وادار به پیگیری طرح اصلاح نظام پرداخت یارانه غیرنقدی بخصوص در مورد حامل های انرژی کرده است. این گروه معتقدند روندکنونی به بی عدالتی اجتماعی بیش از گذشته آسیب می زند.
قیمت بنزین در ایران با کشورهای همسایه چقدر متفاوت است؟
برآوردها نشان می دهد روزانه به‌طور متوسط بین ۹۰ تا ۱۰۰ میلیون لیتر بنزین در کشور سوخت می شود. قیمت متوسط عرضه بنزین در ایران نیز ۷ سنت تعیین شده است. درحالی که قیمت بنزین در افغانستان ۷۳ سنت و در عراق ۶۳ سنت است. پس از ایران تنها ونزوئلا ارزان ترین قیمت بنزین را در جهان به خود اختصاص داده که آن را به ازای هر لیتر ۲ سنت می فروشد. منتقدان وضعیت فعلی بر این باورند که در صورت افزایش قیمت بنزین، روزانه حداقل ۲۰ میلیون لیتر صرفه جویی در مصرف صورت می گیرد. به گفته آنها از این محل ۴ میلیارد دلار درآمد ارزی برای دولت به‌دست می آید. این گروه بر این باورند که با افزایش ناگهانی قیمت بنزین قاچاق سوخت هم به شکل قابل توجهی کاهش می یابد چراکه این نوع قاچاق صرفه اقتصادی خود را از دست می دهد.
چقدر به تورم اضافه می شود؟
در مورد اثرات تورمی افزایش قیمت بنزین هیچ جمع بندی دقیقی میان مخالفان و منتقدان وجود ندارد. گروهی از اقتصاددانان جوانی که روی طرح افزایش قیمت سوخت مطالعه کرده اند، معتقدند این طرح اثرات تورمی معناداری ندارد. گروهی دیگر از اقتصاددانان در گزارش های خود به دولت میزان تاثیر افزایش قیمت سوخت برتورم را بین ۲ تا ۵ درصد ارزیابی کرده اند. گروه سوم از اقتصاددانان که به طیف نهادگرا تعلق خاطر دارند، اثرات ملموس تورمی افزایش قیمت بنزین را بسیار بیش از محاسبات صورت گرفته ارزیابی می کنند. بررسی دوره های مختلف افزایش قیمت بنزین و مقایسه آن با نرخ تورم اظهارنظر گروه اول را تایید می کند ولی با توجه به رشد قیمت ارز در دوره کنونی و موقعیت تحریمی، ممکن است دیگر این نوع محاسبه به صورت دقیقی وضعیت اقتصادی کشور پس از رشد قیمت بنزین را نشان ندهد و بحران های دیگری را رقم بزند.
تکلیف حمل و نقل عمومی چیست؟
منتقدان و موافقان موضوع افزایش قیمت بنزین تنها در مورد همین یک گزاره وحدت نظر دارند. سیستم حمل و نقل کشور به هیچ عنوان آمادگی آزادسازی قیمت بنزین را ندارد و توسعه این ناوگان نیز به چندین سال کار و تخصیص بودجه در شرایط غیرتحریمی نیازمند است. به‌طور خاص در تهران اتوبوس رانی با بالاترین ظرفیت درحال کار است و به دلیل عدم امکان خرید اتوبوس های جدید و محدودیت تردد در شبکه، امکان افزایش ظرفیت برای این بخش نیست. شبکه مترو توسعه بسیار آرامی دارد و شبکه ناوگان تاکسیرانی و حتی تاکسی های خطی نیز قابلیت مدیریت ندارند. تنها شبکه حمل و نقل اینترنتی مانند اسنپ و تپسی را می توان از طریق شناسایی راننده، میزان مسافت طی شده و مصرف سوخت ارزیابی و در صورت نیاز حمایت کرد. در صورت تخصیص سهمیه ویژه به این بخش ها نیز باز هم رانت های دیگری توزیع شده که منجر به بروز فسادهای جدید می شود. برهمین اساس نیز منتقدان طرح افزایش قیمت سوخت معتقدند در صورت اجرای این ایده، افرادی که قید استفاده از خودروی شخصی را می زنند، در خیابان ها سرگردان خواهند بود، قیمت کرایه تاکسی های اینترنتی و خطی افزایش می یابد و در نتیجه هم نارضایتی عمومی دامن زده می شود و هم افزایش قیمت کالاها به دلیل رشد قیمت کرایه، رخ می دهد. این گروه از منتقدان براین باورند که ارائه‌دهندگان طرح در مورد ارائه راهکار برای ادامه کار سیستم حمل و نقل شهری هیچ ایده روشن و قابل دفاعی ندارند و در نتیجه برنامه آنها را غیر عملیاتی می دانند. همچنین در صورت افزایش قیمت گازوئیل احتمال رشد قیمت کالاها نیز تشدید می شود.
چقدر پول گیر دولت می آید؟
محاسبات نشان می دهد: «اگر دولت آزادسازی کامل حامل های انرژی را انجام دهد سالانه حداقل حدود ۳۸۵ هزار میلیارد تومان صرفه جویی انجام می شود. در این میان بنزین با رقمی نزدیک به ۱۲۳ هزار میلیارد تومان در صدر دریافت‌کنندگان یارانه قرار دارد.» برآوردی که ایسنا انجام داده چنین است: «سالانه نزدیک به ۱۱۶ هزار میلیارد تومان یارانه صرف بنزین می شود. همچنین بنزین سوپر حدود ۶,۸۰۰ میلیارد تومان در سال به دولت پرداخت یارانه تحمیل می کند که در مجموع یارانه بنزین هزینه ای حدود ۱۲۵ هزار میلیارد تومان در سال به همراه دارد. در سایر بخش های مربوط به فرآورده های نفتی نیز بابت گاز مایع تا ۱۲,۴۰۰ میلیارد تومان یا نفت سفید حدود ۱۰ هزار میلیارد تومان یارانه پرداخت می شود. همچنین در گاز طبیعی روال به گونه ای است که مصرف سالانه حدود ۲۰۹ میلیارد مترمکعب است که در مقایسه با قیمت صادراتی آن دولت یارانه ای حدود ۷۲,۵۰۰ میلیارد تومان در طول یک سال بابت آن هزینه پرداخت می کند. در مورد برق باید گفت که مصرف سالانه آن به ۲۷۰ میلیارد کیلووات ساعت می رسد که در مجموع در طول یک سال برای مصرف برق سهم خانوار حدود ۳,۳۹۰ میلیارد تومان یارانه پرداخت می شود.» عدد کلی یارانه های پنهانی که دولت سالیانه پرداخت می کند، ۹۰۰ هزار میلیارد تومان برآورد شده است. مدافعان طرح اصلاح قیمت بنزین معتقدند این یارانه می تواند صرف بازسازی شبکه حمل ونقل شهری و توسعه زیرساخت های کشور شود. منتقدان این طرح هم می گویند این مبالغ به سادگی وارد این مسیرها نمی شود و در نهایت ضمن ایجاد نارضایتی گسترده به دلیل عدم بهره مندی از امکان دسترسی به وسایل نقلیه شخصی، فشار مالی جدیدی بر طبقه متوسط وارد می کند.
تکلیف طبقه متوسط چیست؟
میزان درآمد ماهیانه و مخارج طبقه متوسط مشخص است. این طبقه به دلیل فشارهای مالی و تورمی، امکان پس‌انداز را از دست داده و همزمان به دلیل افزایش ۷۲ درصدی قیمت مسکن بیش از تورم ماهیانه، قدرت تحمل تکانه های مالی را از دست داده است. در صورت افزایش قیمت بنزین و با فرض بدون تغییر باقی ماندن نرخ تورم، باز هم این طبقه برای استفاده از خودروی شخصی جهت انجام ترددهای روزانه کاری باید هزینه های اضافی را تحمل کند. درحال حاضر متوسط هزینه ماهیانه استفاده از خودروی شخصی برای یک شهروند طبقه متوسط ماهیانه ۲۰۰ هزار تومان برآورد شده است که در صورت افزایش قیمت بنزین به ۵ هزار تومان این عدد ناگهان به یک میلیون تومان می رسد. در این صورت حداقل یک سوم از حقوق ماهیانه یک کارمند اداری صرف تامین مخارج بنزین می شود. چنین رشد قیمتی می تواند موج جدیدی از نارضایتی را رقم بزند. از سوی دیگر با توجه به محدودیت های صنایع خودروسازی کشور امکان تولید محصولات بهینه با مصرف سوخت پایین از بین رفته است و شهروندان ایرانی دسترسی به روش های اصلاحی برای کم کردن از میزان مصرف وسایل تقلیه خود را نیز در اختیار ندارند. خروجی از این وضعیت به نارضایتی های بیشتری در طبقه متوسط دامن می زند.
موافقان و مخالفان افزایش قیمت کیستند؟
موافقان افزایش قیمت سوخت معتقدند که یارانه بنزین باید به صورت ماهیانه و براساس کدملی به افراد پرداخت شود. به طوری که یک خانواده می تواند ماهیانه ۲۵۰ هزار تومان یارانه بنزین دریافت کند. این گروه فعالان بخش خصوصی را، اقتصاددانان جوان و گروهی از جامعه شناسان نزدیک به مرکز تحقیقات استراتژیک ریاست‌جمهوری تشکیل می شوند. آنها براین باورند که اگر مزیت های اجرای این ایده (افزایش قیمت هر لیتر بنزین تا ۵ هزار تومان و پرداخت یارانه نقدی) برای مردم بازگو شود، بدنه اجتماعی نیز به جمع موافقان این طرح افزوده می شوند. فعالان بخش خصوصی نیز از منظر رقابتی سازی فضای اقتصاد ایران، حذف رانت یارانه ای و آزادسازی منابع دولت برای پرداخت بدهی پیمانکاران و آغاز دوباره طرح های عمرانی به این موضوع نگاه می کنند. آنها بر این باورند که از محل درآمدهای جدید دولت می توان بدهکاری ها را پرداخت و اشتغال ایجاد کرد. مخالفان طرح، مدیران اجرایی کشور و گروهی از اقتصاددانان باسابقه نزدیک به رئیس جمهور به شمار می آیند. این گروه معتقدند در محاسبات مربوط به آزادسازی قیمت بنزین، موضوعات اقتصادسیاسی و اقتصادرفاه دیده نشده است. بنابراین انجام این طرح بدون مقدمات و در نظر گرفتن اثرات اجتماعی موجی از نارضایتی عمومی و حتی آشوب های خیابانی را رقم می زند. بر همین اساس نیز آنها ضمن انتقاد از وضعیت فعلی، ایده های ارائه شده را نیز کاربردی نمی دانند.
سرنوشت قیمت بنزین چه می شود؟
در زمانه تحریم ها، تنش های نظامی میان ایران و امریکا و افزایش فشارهای تورمی به شهروندان بسیار دور از ذهن به نظر می رسد که دولت تن به چنین اصلاح ساختاری پرسرو صدایی بدهد. اظهارنظرهای پراکنده مدیران ارشد اجرایی کشور نیز نشان می دهد این ایده تا دستیابی کشور به شرایط پایدار و خارج شدن از تنش های منطقه ای محال است.
بهراد مهرجو، دبیر گروه اقتصاد سازندگی