ظر خارجیهای داخل ایران درباره شرایط اقتصادی کشور: راه چاره زندگی در دوره تحریم را بلدیم.
«شرکت های خارجی که سال ها در ایران کار کرده اند دیگر به نامتعادل بودن و عدم ثبات در اقتصاد ایران عادت دارند. آنها حتی برای روبه رو شدن با نوسانات قیمت ارز راهکارهایی را برای خودشان پیدا کرده و افزایش قیمت مسکن و خودرو را با آن هماهنگ می کنند. اگر بخواهم روراست باشم، باید بگویم که شرکت های خارجی که در داخل ایران فعالیت دارند مانند شرکت های خارجی فعال در بقیه کشورها نیستند. اگر همه جای دنیا، شرکت ها روی پیشبینیپذیری اقتصاد کشوری که در آن فعالیت می کنند، کار می کنند، در ایران برعکس است. در واقع این شرکت های خارجی باید خود را برای هر چیزی که نمی توان پیشبینی کرد، آماده کنند.» این جملات فردی است که ۲۵ سال در یک شرکت آلمانی در ایران کار کرده است. او که نخواست نامش فاش شود، شرایط شرکت های خارجی در ایران را اینگونه توصیف کرد.
گفته می شود که کشورها در شرایط سخت اقتصادی، خودکفا می شوند و توسعه پیدا می کنند. در چنین شرایطی کارخانه ها و شرکت های داخلی، فعالتر می شوند، میزان تولید را افزایش داده و کیفیت کالاهای خود را بالا می برند. این روندی است که در نهایت مشتریان را به سوی مصرف کالاهای داخلی سوق می دهد. اما به نظر می رسد شرایط دشوار اقتصادی ایران، موجب خوداتکایی یا همان خودکفایی شرکت های خارجی حاضر در کشور هم شده است.
فردای روز هجدهم اردیبهشت سال ۱۳۹۷ برای شرکت های خارجی فعال در ایران، روز مهم و البته پرمشغله ای بود. آنها خود را در شرایط اضطراری دیدند. همان زمان بود که زنگ شرکت ها مدام به صدا درآمد و تماس های پنهانی زیادی بین رؤسای شرکت ها صورت گرفت و همه از یکدیگر نظر خواستند. احتمالا یک سوال در مکالمه همه آنها وجود داشته است: «شما با تحریم ها چه می کنید؟»
کار برخی شرکت ها و موسسات حقوقی خارجی در داخل ایران این است که هر ماه جلسات توجیهی برگزار کنند تا به شرکت هایی خارجی فعال دیگر مشاوره دهند. آنها با برگزاری جلسات توجیهی در هر ماه به سوالات نمایندگان شرکت های خارجی که در ایران به فعالیت مشغول هستند، درباره قوانین مربوطه به کشور پاسخ می دهند و مشورت های لازم را ارائه می کنند. اما خروج ترامپ از برجام، کار آنها را دو چندان کرد. چرا که بعد از اردیبهشت سال ۹۷، این شرکت ها می خواستند ببینند در شرایط جدید چه آینده ای در ایران در انتظار آنها خواهد بود. به همین دلیل این شرکت های حقوقی جلسات فوری برای شرکت های خارجی حاضر در ایران برگزار کردند و در رابطه با شرایط آینده تجارت با ایران آگاهی و اطلاعات لازم را در اختیار آنها قرار دادند. البته بودن و نبودن در داخل ایران تنها به مشاوره و رهنمودهای این شرکت های حقوقی منتهی نمی شود. شرکت های خارجی فعال در ایران، همزمان با خروج امریکا از برجام، از دولتهایشان هشدارهایی دریافت کردند که اگر در دوران تحریم با ایران مبادله و تجارت داشته باشند، حساب های بانکی آنها از سوی آمریکا بسته می شود و دولت هیچ مسئولیتی را در این زمینه بر عهده نمی گیرد. ولوله راه افتاده در شرکت ها، یکی پس از دیگری به همه این شرکتها منتقل شد. آنها جلسات متعددی با یکدیگر برگزار کردند. اما یک ماه پس از اعلام ترامپ برای خروج از برجام و آغاز دوره جدید تحریم ها، به وضوح کاهش تعداد افراد حاضر در جلسات دیده شد. دوستان و افراد مطلع و نمایندگان این شرکت های خارجی از رفتن مدیران و از نامطمئن بودن آینده شرکتشان در ایران صحبت کردند.
اینکه تحریم ها برای هر شرکتی به شاهرگ حیاتی اش متصل است، بر کسی پوشیده نیست؛ اما با رفتوآمدهایی که از یک سال گذشته شروع شده، آنها چه وضعیتی در ایران داشته و خواهند داشت؟
برخی کارشناسان خارجی معتقدند براساس آمار و ارقام اقتصادی مربوط به مصرف داخلی و نمودار ساختار جمعیتی ایران، ایران به عنوان یک بازار مهم برای شرکت های خارجی است. رسانه های خارجی در برخی از گزارش های خود به شرایط اقتصادی ایران پرداخته و تحلیل کرده اند که علیرغم بالارفتن میانگین سن مردم، ایران هنوز کشوری جوان محسوب می شود؛ یعنی در سال ها و دهه های آینده با ازدواج جوانان و بچهدار شدن آنها، جمعیت کشور از این سطح کنونی نیز فراتر خواهد رفت. این در حالی است که کشورهایی مانند ژاپن از کهولت سن مردم و ناکارآمد شدن آنها رنج می برند.
ناکاجیما، شهروند ژاپنی که هشت سال در شرکت حملونقل بینالمللی ژاپنی برای بخش خاورمیانه کار می کرد، می گوید: «حضور بازار عظیم ایران در معادلات اقتصادی برای هر شرکت خارجی تولیدکننده یا ارائهکننده خدمات، اتفاق کوچکی نیست که بتوان به سادگی از آن گذشت.»
عبور کردن و نکردن از بازار ایران، همان دوراهی است که شرکت ها را «کج دار مریز» و نصفه و نیمه در ایران نگه داشته است. «به نظرت چه کار کنیم؟ باید همه کارکنانم را اخراج کنم و دفتر را ببندم؟ ما در حالت آمادهباش هستیم. اگر دولتمان دستور دهد سریع دفتر را می بندیم.» این مکالمه نماینده یک شرکت بلژیکی در تهران با مسئول دفتر یک شرکت کره ای بود. طرف بلژیکی با طنز خاصی نسبت به تحریم های مجدد از سوی آمریکا واکنش نشان داد و گفت: «ما که دیگر چمدانهایمان از تحریم های قبلی آماده است. در حرفه بستهبندی سریع مهارت پیدا کردهایم. اگر مجبور بشویم در کوتاهترین زمان ممکن میتوانیم بزنیم بریم.» طبیعتا این دو نفر هم علاقه ای به معرفی خود نداشتند و بدون ذکر نام صحبتهایشان در گزارش آورده شده است.
آنها که ماندند
حقیقت این است که این اولینبار نیست که ایران تحریم می شود. طی سال های مختلف امریکا و سازمان های بینالمللی به بهانه های مختلف ایران را تحریم کرده اند. همان تحریم هایی که حالا باعث شده برخی از شرکت ها، در زمینه مقابله با اثرات آن در این دوره، آمادهتر از قبل باشند و شرایط را درک کنند و حتی بتوانند در قد و اندازه خود تحریم ها را دور بزنند. آنها دیگر از داشتن حساب ها به نام افراد مختلف که شامل تحریم شوند، مشکلی ندارند. برخی از این شرکت ها هزینه قراردادهایی که صورت گرفته یا فروش کالاهایی که انجام شده را از قبل دریافت کرده اند. در واقع سیاست همه آنها از این قرار است: «هیچ مبادله مالی ای را به آینده موکول نکن.»
پس از آغاز تحریم های جدید ایالات متحده، اکثر شرکت های خارجی به طور رسمی کار بازرگانی خود را با شرکای ایرانی پایان دادند. اما هنوز برخی از آنها «چراغ خاموش» در داخل حضور دارند و خود را برای آینده آماده می کنند.
البته ماندن در ایران بدون قرارداد تجاری هم جای سوال دارد. به هرحال حضور شرکت، دفتر، شعبه و کارمند و زندگی در ایران هزینهبر است. به همین دلیل شاید هنوز هم این سوال مطرح شود که شرکت های خارجی چگونه بدون مراوده مالی با ایران از پس حقوق و هزینه زندگیشان در ایران برمیآیند. وقتی از شرکت های خارجی در این باره سوال می شود، کاملا مشخص است که آنها تحریم ها و نحوه زندگی در ایران را کاملا از حفظ هستند. آنها «بلدِ تحریم» هستند. به طور مثال برخی بانک های ژاپنی قبل از اینکه تحریم ها آغاز شود میزان پولی که پیشبینی می شد در ۳ الی ۴ سال آینده هزینه شود را از دفتر مرکزی خود به حساب داخل ایران واریز کردند. برخی شرکت های دیگر هم از این روش استفاده کردند و برای حدود ۴ سال آینده هزینه های خود را به ایران منتقل کرده اند و به ضربالمثل «خدا کریم است» و برداشته شدن تحریم ها و شروع دوباره کار امید دارند. این شرکت ها در ایران ماندند تا اگر تحریم ها برداشته شد، بدون هدر دادن وقت، خیلی سریع تجارت خود با شرکایشان در ایران را آغاز کنند.
چرا ماندند؟
بعد از اجرای برجام در ژانویه سال ۲۰۱۶، شرکت های خارجی، خودروسازها و سایر صادرکننده ها، لوازم و کالاهایی را به ایران فروختند و برنامه داشتند تا در زمان مشخصی پول آن را دریافت کنند. اما بعد از سخنرانی ترامپ در سال گذشته، خروج امریکا از برجام و شروع دوباره تحریم ها و همچنین قطع شدن مراودات بانکی، این شرکت ها از شرکای ایرانی خود چه دولتی و چه خصوصی طلبکار شدند. آنها به دلیل طلبی که از طرف ایرانی دارند همچنان شرکتهایشان در ایران را باز نگه داشته اند و خیلی آهسته و آرام منتظر بهبود شرایط هستند. تحریم ها موجب شد تجارت کشورهای خارجی با ایران کاهش پیدا کند. کشورهایی مانند ژاپن که در صنعت خودروسازی نقش پررنگی در ایران داشتند نگران آینده فروش خود هستند.
بر اساس آمار منتشر شده از سوی گمرک ژاپن، در سال ۲۰۱۸ صادرات ژاپن به ایران ۲۰ درصد کاهش داشته و به ۷۰۱ میلیون و ۶۸۰ هزار دلار رسیده است. از طرف دیگر، واردات ژاپن از ایران با کاهش ۲,۷ درصد مواجه شده و رقم ۳ میلیارد و ۴۶۱ میلیون دلار را نشان می دهد. همچنین آمار منتشر شده نشان می دهد میزان خودروی صادر شده از ژاپن به ایران ۴۳.۸ درصد کاهش داشته و از ۳۱۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۷ به ۱۷۴ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸ افت پیدا کرد. البته تحریم تنها بر سر مراودات تجاری خودرو هوار نشد، آمارها نشان می دهد از ماه نوامبر ۲۰۱۸ که به طور جدی تحریم های آمریکا آغاز شد، صادرات ژاپن به ایران کاهش شدیدی داشت. ۹۷ درصد واردات ژاپن از ایران به نفت و فرآورده های نفتی برمی گردد. در سال ۲۰۱۸ حدود ۳ میلیارد و ۳۷۰ میلیون دلار واردات نفت ژاپن از ایران بوده که این مقدار نسبت به سال گذشته ۳.۷ درصد کاهش داشته است. اما به نظر می رسد درحال حاضر با لغو معافیت ژاپن برای خرید نفت از ایران، این میزان افت بیشتری پیدا کند. اما با توجه به خبر آمدن نخستوزیر این کشور به ایران، دید شرکت ها به آینده کمی تغییر کرده است.
شرکت های ژاپنی درحال حاضر به دلیل سفر نخستوزیرشان برای نخستینبار به ایران و نقش مهم بینالمللی این کشور پس از سال ها، امید زیادی برای بهبود حداقلی شرایط تجارت با ایران پیدا کردهاند. برخی از کارکنان شرکت های ژاپنی می گویند «ژاپن تا به امروز نقش بینالمللی به این مهمی نداشته و اگر بتواند درست عمل کند، اقتصاد ژاپن و وضعیت شرکت های ژاپنی در کشورهای خارجی دگرگون می شود.»
شرکت های دیگر اروپایی نیز دلیل ماندن خود را بررسی وضعیت اقتصادی ایران و آنالیز کردن شرایط منطقه از سوی ایران عنوان میکنند. میشل، کارمند شرکت حقوقی اتریش می گوید: «حقیقتا برای دفتر مرکزی ما، وجود دفتری در ایران هزینه زیادی ندارد. به همین دلیل دفتر مرکزی تا زمانی که مراودات بانکی با ایران نداشته باشیم، خیالش از بودن ما در ایران راحت است.»
با این حال تمامی شرکت هایی که هنوز در ایران هستند، به دلیل امید داشتن به بهبود وضعیت ژئوپلیتیکی و اقتصادی کشور است. آنها منتظر سبز شدن چراغ هستند و می دانند در دوره تحریم چطور دوام آورند.
متیندخت والینژاد/ سازندگی