اين حيوان خجالتي و پنهانكار، سال‌هاست از اين قلمرو وسيع ناپديد شده و براساس گزارش‌ها ابتدا يك‌بار در سال ۱۲۵۴ ه. ش. در حواشي جنگل‌ها و رودخانه‌هاي خوزستان و بار ديگر در سال ۱۳۳۵ در منطقه دز و كرخه توسط كارشناسان مشاهده و حضورش تاييد شده است، اما بعد از قرن ۱۶ و ۱۷ ميلادي ديگر هيچ‌گاه در قلمرو غربي رويت نشد و بدين ترتيب پراكنش طبيعي آن صرفا محدود به دز و كرخه شد. شناسايي گوزن زرد در منطقه دز و كرخه در سال ۱۳۳۵، تب حفاظت از اين حيوان را به‌شدت بالا برد. چنانچه در سال ۱۳۳۷ دو گوزن زرد ايراني از كرخه به باغ‌وحش اپل كرونبرگ منتقل شدند و نهايتا در سال ۱۳۴۲، سازمان حفاظت محيط‌زيست با انتقال 6 راس از گوزن‌هاي كرخه به دشت ناز ساري، پروژه‌اي را با نام تكثير در اسارت آغاز كرد. گوزن زرد ايراني از نظر موقعيت حفاظت جهاني، در رده آسيب‌پذير (Vulnerable) قرار دارد. در سال ۲۰۱۴ ميلادي، برمبناي داده‌هاي سازمان حفاظت محيط‌زيست، جمعيت اين گونه در ايران ۴۰۵ فرد در ۱۳ جمعيت محصور (محوطه‌هاي فنس‌كشي شده يا جزاير) برآورد شد كه از اين ميان تنها يك جمعيت خيلي كوچك (با تعداد نامشخص) به صورت آزاد در پناهگاه حيات‌وحش دز زيست مي‌كرد، اما همين جمعيت آزاد هم يك سال پيش‌تر، نخست توسط كنه‌هاي خونخوار و سپس توسط مگس مياز با نام علمي (Chrysomya bezziana) مورد حمله قرار گرفت و فاجعه‌اي بي‌سابقه رقم خورد.
اين روزها بار ديگر موضوع كاهش جمعيت گوزن‌هاي زرد در جزيره اشك، خبرساز شده. اما آيا اين اتفاق تازگي دارد؟ حجت جباري، معاون فني حفاظت محيط‌زيست آذربايجان‌غربي در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، جمعيت فعلي گوزن زرد ايراني را حدود ۶۴ فرد عنوان و خاطرنشان كرده كه متاسفانه به‌دليل شرايط نامناسب ازجمله حضور گونه‌هايي چون پلنگ، شغال و شرايط جزاير درياچه پيش‌بيني مي‌شود كه جمعيت گوزن زرد ايراني در اين جزيره كمتر از اين تعداد هم باشد.
مساله اينجاست كه موضوع تكثير در اسارت گوزن زرد كه همواره توسط سازمان حفاظت محيط‌زيست موقعيتي ممتاز و موفق تلقي شده
تا به امروز با چالش‌هاي زيادي مواجه بوده و بارها از آفات بسياري زخم خورده و تا لبه پرتگاه پيش رفته است. در متن حاضر، ضمن مرور گزارش جمعي از كارشناسان خارجي و يكي از كارشناسان حيات‌وحش ايراني بررسي خواهيم كرد كه وضعيت گوزن زرد در جزيره اشك چقدر بحراني است؟ آيا اساسا هنوز اميدي به بقاي گوزن‌هاي زرد در اين جزيره هست يا خير؟
انتقال گوزن زرد به جزيره اشك
حضور گوزن‌هاي زرد در جزيره اشك درياچه اروميه، داستاني طولاني دارد و براي بيان آن نخست بايد موقعيت جزيره را تشريح كرد. نخست اينكه درياچه اروميه را سازمان شكارباني و نظارت بر صيد در سال ۱۳۴۶ منطقه حفاظت شده اعلام كرد و سال‌ها بعد بود كه سازمان حفاظت محيط‌زيست آن را پارك ملي ناميد. يونسكو در سال ۱۳۵۵، اروميه را در فهرست مناطق زيستكره MAB قرار داد. در آن زمان كل مساحت درياچه ۴۶۰ هزار هكتار بود و ۱۰۲ جزيره داشت كه برخي از آنها جزيره‌هاي صخره‌اي كوچك بودند. كبودان با مساحت 3 هزار و 200 هكتار، بزرگ‌ترين جزيره درياچه اروميه است اما ۳ جزيره نسبتا بزرگ ديگر به نام‌هاي آرزو، اسپير و اشك هم از اهميت اكولوژيكي ويژه‌اي برخوردارند. جزيره اشك در حوضه جنوبي درياچه اروميه واقع شده و وسعت آن بسته به سطح آب درياچه، بين 2 هزار و 300 الي 2 هزار و 500 هكتار متغير است. متوسط ميزان بارندگي در اين جزيره ۳۷۰ ميلي‌متر است كه بخش اعظم آن در زمستان و به صورت برف مي‌بارد. خاك اين جزيره، صخره‌اي و حاصلخيزي آن متوسط تا حداكثر گزارش شده است. در حد فاصل سال‌هاي ۱۹۷۷ تا ۱۹۸۹ ميلادي، در مجموع ۵۸ گوزن زرد به اين جزيره منتقل شدند.
براساس گزارش‌ها تنها تعداد كمي (۶ فرد) مجدد از اشك به كبودان منتقل و بيش از ۵۰ فرد نيز زماني كه تلاش كرده‌اند جزيره را در دوران‌هايي كه سطح آب خيلي پايين آمده ترك كنند، تلف شده‌اند. در نوامبر سال ۲۰۱۴،
(International Conservation Services, ICS) گزارشي جامع را درباره وضعيت گوزن زرد در ايران تنظيم كرد. در اين گزارش آمده كه جزيره اشك تنها مكاني در كشور است كه جمعيت وحشي گوزن زرد آن در شرايطي مثبت قرار دارد. در آن زمان جمعيت گوزن زرد در اشك ۲۵۰ فرد بوده و كارشناسان آن را بزرگ‌ترين جمعيت تك از اين حيوان در دنيا ناميده‌اند. عوامل محدودكننده جمعيت گوزن زرد را در اين جزيره سال‌هاي خشكسالي، كمبود منابع غذايي، شوري، توفان‌ها، بيماري، جنگ با رقبا، خشك شدن درياچه و مناطق باتلاقي عنوان مي‌كنند اما به گفته كارشناسان (ICS) وضعيت جزيره
به گونه‌اي بود كه جمعيت گوزن زرد در سال ۲۰۱۱ در آن به ۳۵۰ فرد رسيد و پس از آن روندي كاهشي را تجربه كرد. در گزارش كارشناسان (ICS) آمده كه براساس يك تخمين، ظرفيت برد اكولوژيكي اين جزيره ۳۵۰ برآورد شده و اگر اين تخمين درست باشد، براي داشتن حداكثر پايداري، جمعيت گوزن زرد بايد تا مرز ۱۷۵ فرد يا نصف ظرفيت برد اكولوژيكي كاهش پيدا كند. به گفته اين كارشناسان، درست است كه گوزن‌هاي زرد در جزيره اشك اين مزيت را دارند كه اگر قرار باشد روزي در طبيعت وحشي رهاسازي شوند، نياز چنداني به وحشي‌سازي (Rewilding) ندارند اما به هر صورت بايد هر چه سريع‌تر مديريت تطبيقي
(Adaptive Management) براي آنها اتخاذ شود. در گزارش كارشناسان (ICS) به ۶ ماه عدم دسترسي به جزيره اشك به عنوان نقطه ضعف اشاره و عنوان شده كه وضعيت جزيره هر ماه يك‌بار بايد بررسي شود يعني كارشناسان بايد بتوانند تعداد جمعيت و نسبت سني و جنسي را به‌طور مرتب و درست ارزيابي كنند و نسبت جنسي هم بايد به صورت يك نر بالغ به‌ازاي
۶ ماده بالغ حفظ شود. در اين گزارش توصيه شده كه همه قوچ‌هاي ارمني كه در اين جزيره هستند، جابه‌جا شوند و به كبودان برده نشوند، بلكه در ساير زيستگاه‌ها براساس ارزيابي‌ها رهاسازي شوند. در مجموع موارد و پيشنهادهاي اجرايي متعددي در اين گزارش هست كه جاي خالي آنها را مي‌توان در وضعيت كنوني جزيره احساس كرد.
روند كاهش جمعيت از كي آغاز شده؟
فرشاد اسكندري، يكي از كارشناسان حيات‌وحش است كه سال‌ها در اين زمينه فعاليت ميداني انجام داده و با وضعيت جزيره اشك نيز آشنايي دارد. اين محقق حيات‌وحش در پاسخ به اين سوال «اعتماد» كه روند كاهشي جمعيت گوزن زرد در جزيره اشك از چه زماني شروع شده، مي‌گويد: «چند سالي آمار از وضعيت گوزن زرد در جزيره وجود نداشت. آمار گوزن‌هاي زرد در جزيره اشك در سال 86، حدود 350 راس برآورد مي‌شد اما در سال‌هاي بعد و با پايين آمدن سطح آب درياچه و اتصال جزيره اشك به خشكي‌هاي اطراف تعدادي از گوزن‌ها از جزيره خارج شدند كه برخي از آنها در گل گير كرده و تلف شدند و برخي ديگر نيز كه موفق به خروج از درياچه شدند، به سرنوشتي نامعلوم دچار شدند. در سال ۹۲ بار ديگر سرشماري انجام شد، آن سال جمعيت حدود ۱۴۰ الي ۱۵۰ فرد برآورد شد. در آن زمان كارشناسان سازمان و افراد شركت‌كننده در سرشماري، تعداد زيادي هم لاشه ديده بودند كه در گل گير افتاده بودند، در نتيجه از همان سال وضعيت اصلا مناسب نبود و از نظر من شكست جمعيت از همان سال اتفاق افتاد.» اسكندري در ادامه صحبت‌هايش مي‌افزايد: «برخلاف آنچه در بسياري از خبرها عنوان شده، نصف شدن جمعيت در فاصله سال‌هايي كه آب درياچه پايين رفت، رخ داد. در آن بازه زماني چند اتفاق افتاد؛ اول اينكه پوشش گياهي جزيره شروع به خشك شدن كرد، دوم اينكه تعدادي قوچ و ميش وارد جزيره شدند، سوم اينكه تعداد زيادي از چشمه‌ها خشك شدند و چهارم اينكه تعدادي گوزن زرد هم از جزيره خارج شدند و آن زمان ما حتي گزارشاتي از حضور گوزن زرد در مزارع كشاورزي داشتيم، بنابراين شواهد نشان مي‌دهد كه شكست جمعيت گوزن زرد به تازگي اتفاق نيفتاده و آن آسيب اوليه آسيب بزرگي بوده.» اين محقق حيات‌وحش در مورد سرشماري‌ها و پايش‌هاي جمعيت در جزيره اشك مي‌گويد: «در زمان‌هايي از سال ورود به جزيره اشك، خيلي سخت مي‌شود يعني اگر شما مجبور باشيد كه
۷ الي ۱۰ كيلومتر در گل و لاي پياده‌روي كنيد و تازه به جزيره برسيد، طبيعتا سرشماري معني ندارد. در مورد گوزن زرد يك مساله و مشكل جدي هم كه وجود دارد، اخلاق اين حيوان است، چراكه بسيار موجود مخفي‌كاري است. براي سرشماري گوزن زرد از روش جرگه كردن و مشاهده مستقيم استفاده مي‌شود، بنابراين بارها اتفاق افتاده كه ما گوزن زرد را در فاصله نزديك حدود ۲ متري ديده‌ايم درحالي كه قبلش اصلا متوجه حضورش نشده بوديم.» او در ادامه به اين نكته هم اشاره مي‌كند كه سرشماري گوزن زرد با قوچ و ميش تفاوت دارد: «گوزن زرد مثل قوچ و ميش نيست كه وقتي جرگه مي‌كنيد از كنارتان رد شود، بلكه تا حدامكان خودش را مخفي مي‌كند. سرشماري گوزن زرد در جزيره اشك سالانه است و اين چند سال اخير هم اين كار را در فصل خرداد كه آب خيلي بالاست، انجام مي‌دهند، چراكه در اين زمان قايق مي‌تواند در ساحل جزيره پهلو بگيرد. البته قبل از آن هم همين‌طور بود اما باز هم تاكيد مي‌كنم كه در بازه زماني ۸۹ تا ۹۲ هيچ سرشماري انجام نشد.»
كدام خبرها را باور كنيم؟
فرشاد اسكندري ضمن انتقاد از برخي رسانه‌ها درباره وضعيت كنوني گوزن زرد در جزيره اشك مي‌گويد: «اولين نقطه ضعفي كه من اين روزها در بسياري از خبرها مي‌بينم، اين است كه عنوان مي‌كنند جمعيت گوزن زرد در اشك ظرف يك يا ۲ سال اخير از ۳۵۰ به ۵۰ رسيده، در صورتي كه اين اتفاق همان‌طور كه گفتم اصلا جديد نيست و در سال‌هاي حدفاصل ۸۶ تا ۹۱ هم آسيب جدي به واسطه تغيير اقليم به جمعيت گوزن زرد در اشك وارد شده است. مساله بعدي اين است كه بعضي رسانه‌ها عنوان مي‌كنند اين جمعيت به واسطه شكار كم شده در حالي كه عوامل اصلي كاهش جمعيت گوزن زرد خيلي متفاوت است. ما گوزن‌هايي را داشته‌ايم كه از جزيره خارج و در گل گير كرده‌اند، تعدادي به صورت موفق خارج شده‌اند و معلوم نيست چه بلايي سر آنها آمده، پوشش گياهي جزيره به شدت ضعيف شده، قوچ و ميش وارد جزيره شده و رقابت غذايي هم به واسطه حضور آنها شكل گرفته، منابع آبي كم شده، تازه بعد از همه اينها ما حضور گوشتخواران را داشته‌ايم و بعد از آن است كه مي‌توان به مورد تهديد ناشي از حضور شكارچي‌ها اشاره كرد.» اسكندري معتقد است كه شكارچيان نمي‌توانند تا اين اندازه بر كاهش جمعيت گوزن زرد در اشك تاثيرگذار باشند؛ «دسترسي به جزيره اشك بسيار سخت است، بنابراين اينكه عنوان شود حضور شكارچي تنها دليل اين اتفاق يعني كاهش جمعيت است، از واقعيت‌هاي موجود به دور است.»
آيا اميدي به آينده وجود دارد؟
فرشاد اسكندري نظر حجت جباري، معاون فني حفاظت محيط‌زيست آذربايجان‌غربي را در اين مورد كه اندازه جمعيت در جزيره اشك زير
۱۰۰ فرد است، تاييد كرده و مي‌گويد: «جمعيت قطعا زير ۱۰۰ فرد است. چند عامل وجود دارد كه ما را نسبت به كاهش جمعيت مطمئن مي‌كند؛ يكي از اين عوامل تغيير اقليم است، اگر اتفاقاتي كه باتوجه به بارندگي‌ها رخ داده، ادامه‌دار باشد و امكان تردد گوزن زرد به خارج نباشد، قطعا مي‌تواند به احياي جمعيت كمك كند، ضمن اينكه بارندگي‌هاي اخير پوشش گياهي را بهتر كرده، از طرف ديگر منابع آبي را در جزيره اشك تقويت كرده‌اند. خيلي از چشمه‌ها خشك شده بودند و خيلي‌ها سطح‌شان پايين آمده بود و اين منابع براي گوزن زرد و قوچ و ميش كافي نبود اما الان منابع تقويت شده‌اند و منبع ذخيره آب گذاشته‌اند كه با استفاده از شيرواني‌هايي آب باران را ذخيره مي‌كنند و اين آب در فصل تابستان براي تغذيه نشخواركنندگان خيلي كمك مي‌كند.» اين كارشناس حيات وحش در خاتمه صحبت‌هايش مي‌گويد: «بحث اصلي خارج كردن قوچ و ميش از جزيره است، يعني بايد تا حدامكان اشك را براي گوزن زرد بگذارند. الان نزديك
۲۰۰ يا ۳۰۰ فرد قوچ و ميش در اشك حضور دارند، اين قوچ و ميش‌ها را مي‌توان زنده‌گيري و به ساير زيستگاه‌هاي مستعد در استان منتقل كرد. اما در بحث گوشتخواران هم پلنگ را بايد از جزيره خارج كنند و جمعيت شغال را نيز كنترل كنند. پلنگ جزيره اشك، در رفت و آمد است و از كبودان به اشك مي‌رود و برمي‌گردد، اگر اين حيوان در جزيره كبودان باقي مي‌ماند و آب پايين نمي‌آمد، خوب بود چون جمعيت قوچ و ميش را كنترل مي‌كرد اما باتوجه به اينكه سياست فعلي تكثير و احياي گوزن زرد در نيمه اسارت است، بايد همه تعارضات ازجمله گوشتخواران حذف شود. اگر هدف تكثير در نيمه اسارت است، نمي‌توانيم حيوان گوشتخوار داشته باشيم و هدف به ما مي‌گويد كه تعارض در اشك بايد به صفر برسد.»
فرشاد اسكندري، يكي از كارشناسان حيات‌وحش است كه سال‌ها در اين زمينه فعاليت ميداني انجام داده و با وضعيت جزيره اشك نيز آشنايي دارد. اين محقق حيات‌وحش در پاسخ به اين سوال «اعتماد» كه روند كاهشي جمعيت گوزن زرد در جزيره اشك از چه زماني شروع شده، مي‌گويد: «چند سالي آمار از وضعيت گوزن زرد در جزيره وجود نداشت. آمار گوزن‌هاي زرد در جزيره اشك در سال 86، حدود 350 راس برآورد مي‌شد اما در سال‌هاي بعد و با پايين آمدن سطح آب درياچه و اتصال جزيره اشك به خشكي‌هاي اطراف تعدادي از گوزن‌ها از جزيره خارج شدند كه برخي از آنها در گل گير كرده و تلف شدند و برخي ديگر نيز كه موفق به خروج از درياچه شدند، به سرنوشتي نامعلوم دچار شدند. در سال ۹۲ بار ديگر سرشماري انجام شد، آن سال جمعيت حدود ۱۴۰ الي ۱۵۰ فرد برآورد شد.»