طرح ٥٥٠ هزار هكتاري خوزستان يكي از بزرگ‌ترين پروژه‌هاي آب و خاك كشور است كه مطالعات آن ٥٠ سال پيش انجام شد. اين طرح به‌دنبال ايجاد اشتغال براي مردم و حفظ آب و خاك است، اما كسي نمي‌داند كه با فعال‌شدن مجدد اين طرح، آيا نقش ريزگردها در كاهش توليد محصول در خوزستان مطالعه شده است يا نه. براي بازاررساني محصولات احتمالي مازاد، چه فكري شده است؟ محصولي كه تحت تأثير ريزگردهاي مسموم عراق است آيا شرايط لازم براي صدور به ساير كشورها را خواهد داشت يا خير. فقط مي‌دانيم تا پايان اجراي اين طرح، احتمالا ١٧ هزار ميليارد تومان از اعتبارات صندوق توسعه ملي، صرف طرح موسوم به ٥٥٠ هزار هكتاري خواهد شد، اما نمي‌دانيم آيا اجراي اين طرح زندگي مردم را هم متحول مي‌كند؟
بخش‌هاي وسيعي از خوزستان بعد از يك جنگ هشت‌ساله به بياباني بي‌آب‌و‌علف تبديل شده‌اند. از نخلستان‌هاي سبز خوزستان ديگر خبري نيست. آنچه باقي مانده، نخل‌هاي رنگ و رو پريده‌اي است كه ديگر به اندازه سابق محصول نمي‌دهند. هنوز هم مردم وقتي به باغات رهاشده خود براي احياي مجدد آن سر مي‌زنند، پيكر شهداي جنگ هشت‌ساله را پيدا مي‌كنند. ٥٠ سال قبل يك شركت اتريشي طرح توسعه كشاورزي در ٥٠ هزار هكتار از اراضي ايلام و ٨٠٠ هزار هكتار از اراضي خوزستان را تدوين كرد. اين طرح تا سال ٧٥ مسكوت ماند و بعد از حضور مقام معظم رهبري در بين مردم خوزستان مجددا برنامه اجراي آن كليد خورد؛ اما واقعيت اين است كه شرايط خوزستان امروز، كاملا تغيير كرده است. آن طور كه فرخ توكليان، مدير اجرائي حوضه آبادان و خرمشهر در طرح ٥٥٠ هزار هكتاري، مي‌گويد: پيش از اين اراضي خوزستان با جذر و مد آب رودخانه‌هاي جاري در منطقه، دو بار آبياري مي‌شدند، اما امروز با سدسازي‌هاي گسترده روي اين رودخانه‌ها، از جذر و مدهاي ديروز خبري نيست. از سوي ديگر آورد بالاي رودخانه‌هاي جاري در خوزستان، امكان ورود آب خليج فارس به داخل رودخانه‌ها را به‌طور طبيعي سد مي‌كرد، اما حالا اين سد طبيعي از بين رفته است. راهكار پيشنهادي توكليان براي جلوگيري از ورود آب خليج فارس به داخل رودخانه‌هاي خوزستان، ايجاد سدهاي سلولي است.
جهاد نصر، شركت عمومي غيردولتي
مجري طرح ٥٥٠ هزار هكتاري، مؤسسه جهاد نصر است. براساس اطلاعات موجود در سايت اين مؤسسه، مسعود كرباسيان، وزير امور اقتصاد و دارايي؛ محمود حجتي، وزير جهاد كشاورزي و محمدباقر نوبخت، رئيس سازمان برنامه و بودجه اعضاي مجمع عمومي جهاد نصر هستند. رياست اين مجمع به عهده وزير جهاد كشاورزي است. اعضاي هيئت‌مديره اين مؤسسه عمومي غيردولتي شامل عليمراد اكبري، معاون آب و خاك وزارت جهاد كشاورزي؛ يدالله شمايلي، محمود حجتي و حسن علاقه‌بند هستند. معاون آب و خاك وزارت جهاد كشاورزي رئيس هيئت‌مديره اين شركت به حساب مي‌آيد. يدالله شمايلي مدير عامل آن، حسن علاقه‌بند معاون اجرايي، محمود حجتي (كه نسبت آن با وزير جهاد كشاورزي مشخص نيست) معاونت پشتيباني و امور شركت‌ها، محمدرضا حجتي مدير امور حقوقي، علي رشيدي معاون برنامه‌ريزي و امور اقتصادي و نادر بشير خباز معاونت فني و مهندسي اين شركت را بر عهده دارند. اين شركت مجري طرح ٥٥٠ هزار هكتاري است. به گفته عليمراد اكبري، معاون آب و خاك وزارت جهاد كشاورزي، از سال ٩٣ تاكنون ٢١٢ هزار هكتار شبكه اصلي، ١٢٧ هزار هكتار پروژه آبياري و زهكشي و ١٦١ هزار هكتار تجهيز و نوسازي اراضي در اين پروژه اجرا شده و ٢٤٠ هزار هكتار از آن زير كشت سبز رفته است.
او در پاسخ به «شرق» درباره برآورد اعتباري براي اجراي كل طرح عنوان مي‌كند: نمي‌شود براي پروژههايي كه مطالعه و اسناد مناقصه ندارند، برآورد دقيقي انجام داد. پيش‌بيني مي‌كنيم به شرط ثبات نرخ ارز، ١٧ هزار ميليارد تومان اعتبار براي تكميل اين پروژه نياز باشد. براساس برآوردها، ١٠ ميليون تن ذرت، گندم، جو، چغندر و ساير محصولات از اراضي اين طرح استحصال خواهد شد. با تجهيز و نوسازي اراضي در كل پروژه، به‌ازاي هر هكتار سه مترمكعب آب صرفه‌جويي مي‌شود كه اين رقم در كل پروژه به يك‌ونيم ميليارد مترمكعب خواهد رسيد.
او اضافه مي‌كند: حجم كل آبي كه تاكنون به اين پروژه تخصيص يافته، دوونيم ميليارد مترمكعب است، اما براي زير‌كشت‌رفتن كل پروژه، شش ميليارد مترمكعب آب نياز است. از‌آنجايي‌كه طرح ٥٥٠ هزار هكتاري بخشي از يك ميليون هكتار اراضي آبي خوزستان است كه ١٦ ميليارد مترمكعب آب نياز دارد، رايزني‌هاي لازم براي تخصيص آب با وزير نيرو انجام شده است.
او از تفاهم با وزير نيرو براي تأمين آب مورد نياز فاز دوم پروژه ٥٥٠ هزار هكتاري خبر مي‌دهد.
تغييرات اقليمي و محدوديت منابع آب
با وجود آنكه وزارت جهاد كشاورزي و نيرو براي تأمين آب پروژه ٥٥٠ هزار هكتاري تفاهم كرده‌اند، اما صديقه ترابي، رئيس سابق گروه تخصيص منابع آب، در گفت‌وگو با «شرق» تذكرهاي به‌جايي درباره اين پروژه مي‌دهد. او كه موافق با اختصاص اعتبار براي بهبود شرايط مردم خوزستان است، پيشنهادهايي نيز براي هزينه‌كرد بهينه اعتبارات دارد. به گفته ترابي خوزستان در انتهاي حوضه‌هاي آبريز رودخانه‌هاي كارون، كرخه، مارون و زهره قرار دارد، اما از‌آنجا‌كه ايران تحت تأثير شرايط تغيير اقليم است، با افزايش دما و كاهش بارش و به‌تبع آن كم‌شدن منابع آب تجديدپذير، ديگر آبي وجود ندارد كه تخصيص خوزستان افزايش يابد.
او ادامه مي‌دهد: مصارف در بالادست خوزستان افزايش يافته و اين مسئله مردم جنوب غرب ايران را نگران كرده است. شايد اگر طرح آمايش داشتيم، با تكيه بر نتايج آن مي‌توانستيم حجم كمتري از آب به بالادست اختصاص دهيم و به خوزستان آب بيشتري تخصيص دهيم. زيرا در شرايط فعلي هم كشاورزان خوزستاني آبي بيش از حجم تخصيص‌هاي خود مصرف مي‌كنند. به گفته رئيس سابق گروه تخصيص منابع آب پيش از اين قرار بود ٥٥٠ هزار هكتار توسعه زمين كشاورزي در خوزستان و ايلام داشته باشيم كه با رايزني‌هاي انجام‌شده اين رويه تغيير كرده و اجراي شبكه‌هاي مدرن به اراضي‌اي كه حقابه دارند، انتقال يافته است اما انتخاب اين اراضي از سوي وزارت نيرو و كشاورزي خيلي مهم است. زيرا بر اساس قانون توزيع عادلانه آب، حقابه‌بران اصلي كساني هستند كه قبل از سال ٦١، پروانه بهره‌برداري از منابع آب داشته‌اند.
او تأكيد مي‌كند: تجهيز اراضي حتما بايد براي كساني انجام شود كه از قبل حقابه داشته‌اند تا حق اين گروه ضايع نشود.
ترابي همچنين با تأكيد بر اينكه همه اعضاي دولت بايد به فكر بهبود شرايط مردم خوزستان باشند، سخنان خود را با طرح اين پرسش كه آيا بهتر نبود اعتبارات طرح ٥٥٠هزارهكتاري در بهترين جاي ممكن هزينه شود، ادامه مي‌دهد.
او مي‌گويد: حوضه آبريز كارون از نظر كيفيت آب به شدت دچار اشكال است و كاش قبل از صرف اعتبارات مطالعه كوچكي انجام مي‌داديم تا بدانيم براي بهبود شرايط مردم خوزستان چه اقدامي صحيح‌تر است. شايد تخصيص اعتبار براي بهبود كيفيت آب كارون و جلوگيري از ورود فاضلاب به اين رودخانه و ساماندهي شرايط نابسامان حوضه آبريز كارون براي مردم شرايط بهتر و پايدارتري ايجاد مي‌كرد.
ريزگردها بلاي جان طرح
نمي‌دانيم در محاسبات طرح و برآورد برداشت ١٠ ميليون تن محصول از اين اراضي، اثر ريزگردهايي كه بلاي جان مردم خوزستان شده هم محاسبه شده است يا خير. مطالعات نشان مي‌دهد ريزگردهاي عراق تا سقف ٢٥ درصد در كاهش توليد محصولات كشاورزي تأثيرگذار هستند و اين ريزگردها آلوده به راديواكتيو ضعيف‌شده و فسفري هستند كه از بمب‌هاي آمريكايي در عراق، حاصل شده‌اند. سيدحميد موسوي يكي از كشاورزان خوزستاني نيز در گفت‌وگو با «شرق» به سمي‌بودن ريزگردها اشاره كرده و مي‌گويد: گردوغبار زراعت‌هاي بين نخل‌ها را مي‌سوزاند. او كه با حمايت‌هاي مالي مؤسسه جهاد نصر كار تسطيح و بهسازي باغ خود را انجام مي‌دهد، ريزگردها را بر محصول خرما بدون تأثير مي‌داند زيرا ريزگردها قبل از باردهي خرما به پايان مي‌رسند.
به‌كارگيري آبياري باراني در شوشتر
اگرچه بارها معاونت آب و خاك اعلام كرده است كه در راستاي بهره‌برداري بهينه از منابع آب، وزارت جهاد كشاورزي به سراغ آبياري قطره‌اي و تيپ رفته است، اما در مزارع شهر گوريه و روستاي غلامعلي از توابع شوشتر، كارگران مشغول لوله‌گذاري براي استقرار سيستم آبياري باراني هستند. محمدعلي علوي، كارشناس شركت كيان‌پاد به «شرق» مي‌گويد: مطالعات استقرار روش‌هاي آبياري توسط شركت جهاد نصر انجام شده است و آنها فقط مجري روش ديكته‌شده از بالا هستند.
سعيد ني‌ريزي رئيس كميسيون جهاني آبياري و زهكشي به «شرق» درباره درستي استفاده از آبياري باراني در بخشي از اين پروژه مي‌گويد: براي استقرار آبياري باراني مسئله وزش باد و حرارت را در نظر مي‌گيرند. اطلاعات من درباره آن منطقه كافي نيست اما به طور كلي آبياري باراني در شرايط دماي بالا توصيه نمي‌شود زيرا تبخير افزايش مي‌يابد. آبياري باراني آبياري‌اي است كه در دنيا منسوخ شده است. تحول جديدي در آبياري باراني به‌وجود آمده است و استقرار سيستم‌هايي با فشار كم و در ارتفاع پايين، بيشتر مطرح است.
منبع: شرق