سد «ایلی‌سو»؛ شاید این نام را پیش‌تر از رسانه‌ها شنیده باشید؛ اما به گفته ناظران و کارشناسان قرار است این سد، سند فاجعه زیست‌‌محیطی منطقه باشد. سد ایلی‌سو که هفته گذشته به‌طور رسمی توسط ترکیه مورد بهره‌برداری قرار گرفت، از روزی که نامش مطرح شد، در کنارش صفت «جنجالی» نیز قرار گرفت. اعتراضات داخلی و خارجی بسیاری همراهش بود، از کشاورزان ترکیه بگیرید تا مقامات عراقی که حالا باید با خشکسالی‌های بیشتری دست و پنجه نرم کنند. این سد که طولانی‌ترین سد جهان است، مانع ورود حجم عظیمی از آب سرچشمه دجله به عراق و ایران خواهد شد. شفق‌نیوز در گزارشی درباره مشخصات این سد نوشت: سد ایلی‌سو یک سد سنگی با سطح بتنی، روی رود دجله در نزدیکی روستای ایلی‌سو و در امتداد مرز استان‌های ماردین و شیرناک ترکیه واقع شده است. این سد یکی از ۲۲ سد پروژه جنوب شرقی آناتولی است و هدف آن تولید برق آبی، کنترل سیل و ذخیره آب است. در زمان بهره‌برداری، سد از یک نیروگاه ۱۲۰۰ مگاواتی پشتیبانی کرده و از یک مخزن۴/ ۱۰ میلیارد متر مکعبی تشکیل شده است. ساخت این سد در سال ۲۰۰۶ آغاز شد و در ابتدا انتظار می‌رفت تا سال ۲۰۱۶ تکمیل شود؛ اما بخش افتتاح این سد و آبگیری آن به سال ۲۰۲۱ افتاد. دلیل به تاخیر افتادن آن هم اعتراضات داخلی و خارجی بود که به ساخت این سد شده بود.

این سد در حالی افتتاح شد که روند گرمایش زمین، موجب خشکسالی‌های پیاپی در منطقه خاورمیانه شده است؛ جایی که سوریه و عراق از آن رنج بسیار برده‌اند. برای همین رجب طیب‌اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه که به‌رغم مقاومت‌های فراوان، اصرار زیادی به ساخت این سد داشت، در افتتاح این سد گفت: «ما باید از تمام پتانسیل خود برای محافظت از کشورمان در برابر بحران غذایی، ناشی از خشکسالی و به‌طور مشابه در برابر بحران انرژی بیشتر استفاده کنیم.» ترکیه یکی از کشورهای فاقد سوخت فسیلی است که همواره با بحران انرژی روبه‌رو است و برای همین افتتاح این سد می‌تواند در تامین انرژی برای این کشور بسیار حائز اهمیت باشد. اردوغان درباره اهمیت این سد تصریح کرد: «ما نمی ‌توانیم حتی هدررفت یک قطره از منابع آبی کشورمان را تحمل کنیم. همچنین باید تولید انرژی‌های تجدیدپذیر را بر اساس منابع خودمان به حداکثر برسانیم.»

اردوغان در سخنان خود ابر پروژه ایلی‌سو را نماد صلح، برادری، آرامش، رفاه و قدرت دانست و آن را همچون گردنبندی توصیف کرد که به گردن دجله انداخته شده است. اما این گردنبند برای کشورهای پایین‌دست ترکیه که از آب دجله استفاده می‌کنند، همچون طناب داری است که راه نفس دجله را بسته است؛ اما این پروژه برای اردوغان که باید دوباره وزن خود را در انتخابات محک بزند، بسیار حائز اهمیت است. او بر اهمیت این تاسیسات تاکید کرد؛ زیرا جهان و ترکیه با خطر خشکسالی روبه‌رو هستند. اردوغان گفت: «ما باید از تمام پتانسیل خود برای محافظت از کشورمان در برابر بحران غذایی ناشی از خشکسالی و به‌طور مشابه در برابر بحران انرژی که به‌طور فزاینده قابل مشاهده است، استفاده کنیم.» اردوغان این سد را نوری در تاریکی برای ترکیه می‌داند. از این رو او آینده جهان را تاریک و پر از ابهام توصیف می‌کند و می‌گوید: «تصویر تاریکی که توسط سناریوهای مربوط به آینده جهان ترسیم شده است، ایجاب می‌کند که ما برای همه احتمالات آماده باشیم.»

ترکیه نوزدهم ماه مه سال ۲۰۲۰، سومین توربین خود را در امتداد رود دجله در استان ماردین راه‌اندازی کرد. به نوشته روزنامه دیلی‌صباح، روزنامه نزدیک به دولت و حامی اردوغان سد ایلی‌سو که به گفته این روزنامه چهارمین سد بزرگ ترکیه است، سالانه ۸/ ۲میلیارد لیر، معادل ۴۱۲ میلیون دلار به اقتصاد ترکیه کمک می‌کند. انتظار می‌رود این سد سالانه ۱/ ۴میلیارد کیلووات ساعت برق تولید کند. این در حالی است که از زمان راه‌اندازی اولین توربین از شش توربین، در ۱۹ ماه مه، این سد ۲۰۰ میلیون کیلووات ساعت برق تولید کرده بود.

این سد جمعا شش توربین خواهد داشت و تامین بخش قابل توجهی از برق ترکیه به-عهده این سد است. گفته می‌شود حجم تولیدی این برق می‌تواند نیازهای یک‌ساله برق شهری مانند آنکارا با ۶ میلیون نفر جمعیت را تامین کند. این سد که پروژه‌ای ۱۲میلیارد لیری بوده، با حمایت و اصرار اردوغان به مرحله بهره‌برداری رسیده است.

دیلی صباح در گزارش خود می‌نویسد: ایلی‌سو سدی است که در چارچوب پروژه جنوب شرقی آناتولی (GAP) برای تقویت توسعه در منطقه افتتاح شده و این سد از نظر حجمی دومین سد بزرگ ترکیه پس از سد آتاتورک است که مخزن آن ۴۸میلیارد مترمکعب آب دارد و در سال ۱۹۹۲ تکمیل شده است. در زمان افتتاح سومین توربین وزیر کشاورزی و جنگلداری ترکیه، پشت تریبون قرار گرفت و یک بیلان کاری ارائه داد. بر اساس گفته‌های بکر پاکدمیرلی، وزیر کشاورزی و جنگلداری ترکیه، ۵۸۷ نیروگاه برق‌آبی ترکیه که همگی در ۱۸ سال گذشته به بهره‌برداری رسیده‌اند، ۸۹۵میلیارد کیلووات ساعت برق تولید کرده‌اند که نزدیک به ۲۳۳میلیارد لیر این نیروگاه‌ها به اقتصاد این کشور کمک کرده است. در سال ۲۰۲۰ گفته شد که انرژی تولید شده در سه نیروگاه برق‌آبی ترکیه - سدهای آتاتورک، کاراکایا و کبان - در سال ۲۰۱۹ نسبت به سال قبلش ۱۰۶درصد افزایش یافته است و این سه سد از زمان افتتاح بیش از ۴۰۰میلیارد لیر به اقتصاد ترکیه کمک کرده است.

بر اساس داده‌های سال ۲۰۱۹، سد آتاتورک به تنهایی بیش از ۱۵۰میلیارد لیره در طول ۲۶ سال به اقتصاد ترکیه کمک کرده است؛ درحالی‌که سد کاراکایا از زمان افتتاح تا سال ۲۰۲۰، نزدیک به ۸/ ۹۳میلیارد لیر برای اقتصاد ترکیه تولید کرده است. همچنین سومین نیروگاه برق‌آبی بزرگ ترکیه، یعنی سد کبان، در بیش از ۴۵ سال ۳/ ۱۵۷ میلیارد لیر به آنکارا کمک کرده است. بکر پاکدمیرلی می‌گوید: «به لطف این سرمایه‌گذاری‌ها به سطحی رسیده‌ایم که بتوانیم بیش از سه برابر مصرف سالانه آب کشورمان ذخیره کنیم. ما سطح کشاورزی آبی خود را به بیش از دو برابر بلژیک افزایش داده‌ایم. ما آب آشامیدنی و مصرفی اضافی، معادل ۵/ ۲برابر نیاز سالانه استانبول فراهم کرده‌ایم.» به گفته پاکدمیرلی، با رها‌سازی بخشی از آب این سد می‌توان بخش قابل توجهی از آب کشاورزی ترکیه را هم تامین کرد.

وزیر کشاورزی و جنگل‌داری ترکیه در حالی این سد را محافظ میراث فرهنگی و تاریخی کشورش می‌داند که در زمان ساخت این سد شهر ۱۲هزار ساله حسن‌کیف، به همراه ویرانه‌های ارگی آنکه یادگار دوره بیزانس بوده، کم‌کم به زیر آب رفت. اما پاکدمیرلی می‌گوید که آنها توانسته‌اند با روش‌های دقیق علمی، دارایی‌های تاریخی و فرهنگی شهر حسن‌کیف را از حوزه دریاچه این سد خارج کنند.

 رشد ۱۵ درصدی تولید برق ترکیه

در تاریخ ۲۸ آگوست سال جاری، خبرگزاری دولتی آنادولو، در گزارشی نوشت که با افتتاح توربین‌های این سد، ۱/ ۱۵درصد تولید برق مجاز این کشور رشد پیدا کرد. سازمان تنظیم مقررات بازار انرژی ترکیه (EMRA) در گزارش بازار برق خود در ژوئن ۲۰۲۱ اعلام کرد که کل تولید برق از ۳/ ۲۲ میلیون مگاوات ساعت در ژوئن ۲۰۲۰ به حدود ۶/ ۲۵میلیون مگاوات ساعت (MWh) افزایش یافته است.

ترکیه برق را از چندین منبع تولید می‌کند: ۶/ ۳۸درصد از گاز طبیعی، ۶/ ۱۷درصد از انرژی آبی، ۴/ ۱۵درصد از زغال‌سنگ وارداتی و ۱۴درصد از زغال سنگ داخلی. باد، ژئوترمال، زیست توده، زغال‌سنگ سخت، آسفالتیت، انرژی خورشیدی و نفت کوره سهم باقی‌مانده از تولید برق را بر عهده دارند. مصرف برق در ژوئن سال جاری به ۹/ ۲۰میلیون مگاوات ساعت افزایش یافت که نشان‌دهنده افزایش  ۱/ ۱۱درصدی نسبت به ماه مشابه سال ۲۰۲۰ است. مصرف بخش صنعتی با ۲/ ۴۵درصد و پس از آن بخش تجاری با  ۴/ ۲۳درصد بیشترین سهم را داشت. با بازگشت ترکیه به روزهای عادی پساکرونایی، حجم استفاده از برق افزایش یافته است. در این‌باره گفته می‌شود که بخش مسکونی با ۵/ ۲۱درصد رتبه سوم را به خود اختصاص داده است؛ در‌حالی‌که آبیاری کشاورزی و روشنایی خیابان‌ها سهم باقی-مانده از مصرف برق را تشکیل می‌دهند. آنادولو در گزارش خود می‌نویسد پس از کاهش فعالیت‌های اقتصادی در زمان کوج-های پیاپی شیوع کرونا، مصرف برق در این کشور کاهش یافت؛ اما حالا این روند دوباره صعودی شده است و سد ایلی‌سو می‌تواند یاری‌گر ترکیه باشد. مانور اردوغان هم عمدتا روی تولید برق این سد بوده است. او در سخنانش بارها به این نکته اشاره کرده است که ظرفیت ذخیره‌سازی ۱۱میلیارد مترمکعبی این سد و توان ۱۲۰۰مگاواتی تولید برق آن، ۳میلیارد لیر برای این کشور صرفه‌جویی ارزی به همراه خواهد داشت.

 سد ایلی‌سو منجی ترکیه می‌شود؟

اجلاس گلاسکو که روز شنبه پایان یافت، نشان می‌دهد تغییرات اقیلمی تا چه حد جدی است و کشورها را چگونه تحت تاثیر قرار خواهد داد. ترکیه نیز یکی از کشورهایی است که از این رهگذر آسیب‌های فراوانی دیده است. همین تابستان این کشور، خاکستر شدن جنگل‌هایش را به تماشا نشست. خشکسالی‌ها در قسمت جنوب‌شرقی نیز کشاورزان این منطقه را با مشکلات دو چندان روبه‌رو کرده است. رویترز در گزارش ۳۱ اکتبر خود نوشت: تقریبا به مدت ۸ ماه در این منطقه باران نبارید و کشاورزان نتوانستند گندم زمستانی‌شان را بکارند. بیکار ایچلی، یکی از کشاورزان این منطقه می‌گوید که امسال خطر خشکسالی را بیش از سال‌های گذشته احساس کرده است.

 او تصریح می‌کند ترکیه به‌عکس بسیاری از کشورهای اروپایی از نظر فراوانی آب، در مضیقه قرار دارد. درحالی‌که اردوغان و وزیر کشاورزی‌اش از میزان ذخایر قابل توجه آب خبر می‌دهند، اما در گفته‌هایی متناقض اردوغان در ماه اکتبر اذعان کرده بود که ذخایر آب قابل استفاده همچنان کاهش خواهد یافت. حالا این سوال مطرح است که آیا سد ایلی‌سو می‌تواند کشاورزان این منطقه را از بحران خشکسالی نجات دهد؟

 سد یا فاجعه خونین‌بار؟

زمانی که اردوغان در زمان بهره‌برداری از سد ایلی‌سو صحبت کرد از آن با عناوینی همچون مایه رفاه، برادری و امثال آن استفاده کرد؛ اما آیا این سد واقعا قرار است به دیگر کشورها هم سود برساند. سایت هوارنیوز در گزارشی که روز یکشنبه منتشر شد، نوشت: اقدامات ترکیه باعث از بین رفتن امنیت آبی میلیون‌ها نفر در کردستان عراق، سوریه و عراق و پیامدهای فاجعه‌بار دیگری می‌شود که مهم‌ترین آن جابه‌جایی جمعیت و پاک شدن تاریخ کهن‌ترین مردمان این منطقه از زمین است.

در گام‌های ثبت‌شده در تاریخ جنایات علیه مردم، دولت ترکیه به خطرناک‌ترین طرح علیه مردمان ساکن در کرانه‌های دجله و فرات، مهم‌ترین رودخانه‌های خاورمیانه در کنار نیل بزرگ ادامه می‌دهد.

در این گزارش آمده است: در پرونده اول، رویکرد دولت ترکیه در ساخت سدها، کاهش سطح آب و زه‌کشی چشمه‌ها و همچنین توافق‌های منعقدشده بین دولت‌های سوریه، عراق و ترکیه درباره تقسیم آب رودخانه‌ها را برجسته کردیم. در پرونده دوم، به توضیح اهمیت رودخانه‌های دجله و فرات از لحاظ تاریخی، علاوه بر بلعیدن آب تاریخی در کردستان و پیامدهای جنگی که توسط دولت ترکیه دنبال می‌شود، می‌پردازیم.

از منظر تاریخی آب و هوای مساعد، در دسترس بودن آب و حاصلخیزی زمین نقش عمده‌ای در جذب گروه های انسانی به سمت بین‌النهرین داشته است. زندگی در کنار رودخانه‌ها و چشمه‌های فراوان امروز اقلیم کردستان و عراق و انبوه گیاهان و میوه‌ها به‌صورت مزارع طبیعی و حاوی حیوانات برای شکار و غارها برای حفاظت، زمینه‌سازآغاز انقلاب کشاورزی، ساختن روستاها و...پرورش حیوانات پس از پایان دوره چهارم یخبندان ۱۷-۲۰ هزار سال پیش بود.

ویرانه‌های معبد تاریخی «کوباگلی تپه» یا «خراب ریشک» در رها (اورفا) در شمال کردستان که قدمت آن به ۱۲هزار سال قبل از میلاد می‌رسد و قدیمی‌ترین معبد کشف‌شده در جهان است، گواه ریشه‌های تاریخی از مردم بین‌النهرین دارد که در کرانه رود فرات زندگی می‌کردند.

بین‌النهرین به‌دلیل اختراعات و نوآوری های تمدنی فراوانی که در خدمت بشریت قرار گرفته، به مهد تمدن‌ها و سرچشمه فرهنگ‌های متعدد تبدیل شده است. اگر بخواهیم درباره تمدن‌های موجود در این دو رودخانه صحبت کنیم، سومری‌ها که در حدود ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد می‌زیستند، ده‌ها شهر را در کرانه‌های بین‌النهرین سفلی (جنوب عراق)، اکدی‌ها و همچنین بابلی‌ها، میتانی‌ها و آشوری‌ها ساختند. هیتی‌ها، پادشاهی اورارتو و امپراتوری ماد، علاوه بر ده‌ها تمدنی بودند که پس از آن در جغرافیای بین‌النهرین به‌وجود آمدند.

این سایت پس از بر شمردن اهمیت تاریخی این منطقه نوشت: «نمی‌توان چیزی از اقدام دولت ترکیه برداشت کرد، جز اینکه برای پایان دادن به زندگی در مهد تمدن‌ها در سواحل دو رودخانه بزرگ تلاش می‌کند.» علی سلیمان، رئیس مشترک اداره حفاظت از آثار باستانی منطقه فرات می‌گوید: «از نظر تاریخی، رودخانه‌های دجله و فرات از اهمیت بالایی برخوردارند. اولین تمدن‌ها از اینجا شروع شدند. رویه‌ دولت ترکیه حذف هویت قدیمی‌تر است. مردمانی که در منطقه بوده و هستند از اقوام دیگر هستند و با فرآیندهای تغییر جمعیتی که در مناطق اشغالی شمال سوریه اتفاق می‌افتد، تفاوتی ندارند؛ مانند عفرین و سرکانیه.»

در کردستان از آب به‌عنوان ابزاری برای نابودی تاریخ یاد می‌شود. حسن کوچر، معاون مشترک شورای اجرایی اداره خودمختار شمال و شرق سوریه نیز به نوبه خود معتقد است که آنچه ترکیه در رودخانه‌های فرات و دجله انجام می‌دهد یک فاجعه انسانی و زیست‌محیطی است و چیزی که موجب پیشروی ترکیه شده، موضع نامشخص دولت‌های عراق و سوریه است.

آب های این سد شهر تاریخی «حسن‌کیف» را که قدمت آن به ۱۲هزار سال می‌رسد و شامل بناهای تاریخی قرون وسطایی و مدارس دینی است و یکی از قدیمی ترین سکونت‌گاه های بشری در جهان به شمار می رود، فرا گرفته است. وی درباره ساخت سد ایلی‌سو توسط دولت ترکیه در نزدیکی شهر تاریخی «حسن‌کیف» خاطرنشان کرد: «حزب عدالت و توسعه و جنبش ملی ترکیه در تلاش هستند تا میراث تاریخی اقوام دیگر را با قدمت ۱۲هزار سال پنهان کنند. برای شهر حسن‌کیف پاسخ‌های ما باید در این زمینه سخت‌گیرانه باشد.» حسن کوچر مدعی است که حزب عدالت و توسعه به‌عمد یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی را به زیر آب فرستاده است.

در نتیجه پر شدن دریاچه سد ایلی‌سو که به تازگی ساخته شده است، ساکنان ۲۰۰ روستای شمال کردستان، حدود ۸۰ هزار نفر از مردم کردستان آواره شدند. کوچر در این زمینه می‌گوید: «جنگ فرهنگی که دولت ترکیه به راه انداخته، بخشی از جنگ نابودی کردها است و با جنگ نظامی تفاوتی ندارد. شکل‌ها تغییر می‌کند؛ اما هدف ثابت می‌ماند. برای ساختن یک سد در وسط روستاهای کردی که به زندگی عادی مشغول بودند، تلاش می‌کنند هزاران نفر را به شهرهای بزرگ آواره کنند.» وی افزود: «تاکنون جنبش‌ها و سازمان‌هایی که مدعی حفاظت از فرهنگ‌ها، اماکن باستان‌شناسی و طبیعت بوده، در برخورد با دولت ترکیه جدی نبوده‌اند، حتی برخی از کشورهای اروپایی در ترکیه در این پروژه‌ها مشارکت می‌کنند.»

در ادامه گزارش هوارنیوز آمده است: اردوغان در مراسم افتتاح دومین سد بزرگ ترکیه، سد ایلی‌سو، در ۶ نوامبر بر لزوم حفاظت از کشور در برابر خطرات خشکسالی برای آماده شدن برای سناریوهای تاریکی که در آینده در انتظار جهان است، تاکید کرده است. اظهارات اردوغان در حالی بیان می‌شود که با رنج میلیون‌ها نفر در سوریه و عراق به‌دلیل کمبود آب همراه خواهد شد. در نتیجه کاهش آب رودخانه‌های دجله و فرات، تولیدات کشاورزی و تامین آب آشامیدنی تحت تاثیر قرار خواهد گرفت.

جواد البیدانی، استاد دانشگاه بغداد، ساخت سد ایلی‌سو در مسیر رود دجله را مورد بررسی قرار داده است. بر اساس آنچه او در صفحه رسمی خود در فیس‌بوک منتشر کرد، این بزرگ‌ترین تهدید برای مردم عراق در طول تاریخ خود است و این یک تهدید وجودی است؛ زیرا جریان آب به سطوح وحشتناکی کاهش می‌یابد و کشاورزی برای همیشه در عراق به پایان می‌رسد. البیدانی از دولت عراق خواست ترکیه را از نظر اقتصادی تحریم کند و در برابر سیاست نرم ترکیه با هدف باج‌گیری از عراق مقاومت کند. مناطق شمال و شرق سوریه و نواحی مرکزی عراق به‌دلیل بارندگی ناکافی در سال گذشته از کمبود آب رنج می‌برند که با توجه به کاهش سطح آب دجله و فرات توسط ترکیه، فاجعه انسانی را به تصویر می‌کشد. کوچر می‌گوید که کمبود آب در سواحل فرات در سوریه، جمعیت را به مهاجرت سوق می‌دهد و این یک هدف بلندمدت ترکیه و یک هدف استراتژیک است. او همچنین معتقد است این امر با ایجاد این تصور که این مردم ترکیه هستند که آب را قطع می‌کنند، با توجه به اینکه حساسیت قبلی در نتیجه حاکمیت عثمانی وجود دارد، به درگیری‌های ملی بین ترک‌ها، کردها و اعراب دامن می‌زند. وی گفت: «اقدامات دولت ترکیه بر روابط مردم ترکیه با مردم همسایه تاثیر منفی و حساسیت زیادی ایجاد کرده است. دولت و اقدامات این دولت به بلایی برای خود مردم ترکیه تبدیل شده است.»