مهتاب جودکی: قرار است دری تازه در خیابان ولیعصر تهران باز شود و برود تا کاخ مرمر که از ٤١ سال پیش به روی مردم بسته بود. هشتادوچند سال بعد از آنکه این عمارت سبز برپا شد، بنیاد مستضعفان ٣٨٠ شیء تاریخی را از یک‌میلیون و دویست اثری که در گنجینه داشته به کاخ مرمر آورده و می‌خواهد موزه‌اش کند. تا پیش از این اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام، از در پردیس حکومتی شهید بهشتی به این عمارت سبز که سنگ‌های یشمی‌اش نظیر ندارد، وارد می‌شدند. بعد از فوت آیت‌الله رفسنجانی و تغییر ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام این مجمع از کاخ مرمر کوچ کرد.
عمارت سبز بعد از انقلاب در اختیار کمیته بود و بعد از آن در دست قوه قضائیه و دادستانی کل انقلاب و بعدها جلسات مجمع تشخیص مصلحت نظام در آن برگزار شد. کاخ باشکوه که با معماری لئون تادوسیان بنا شد، بعد از تبعید رضاشاه، تبدیل شد به محل کار و زندگی محمدرضا پهلوی تا بهار سال ١٣٤٤ و ماجرای ترور ناموفق. عمارت سبز با گنبدی شبیه مسجد شیخ لطف‌الله، دیوارهای آذین‌شده به نقاشی‌های نفیس، مقرنس‌های گچی و درهای اساطیری، چه حادثه‌ها که به خود ندید و حالا قرار است همه، گنبد و دیوار و سرایش را به چشم ببینند.
دیدنی‌ها در گچبری سقف و نقش روی دیوارها و پشت ویترین‌هاست. تا چشم کار می‌کند، اثر هنری است. در تالار سرمه، آثار شاخصی از قرون سه و چهار هجری قمری تا قرن ١٣ هجری قمری قرار گرفته؛ نقاشی، خط‌نگاری، جنگ‌افزار، سفالینه‌ها و آثاری که هر یک در نوع خود شاخص‌اند. میان این درِ منبتی هفتصد سالهای است و بومی از آثار میرزابابا، نقاش مشهور.
دیوارهای تالار «رنگ» با بوم‌های بزرگ نقاشی پوشانده شده، گویی نقش‌ها، رنگ‌به‌رنگ جزیی از دیوارند. یک نقاشی اثر استاد طاهرزاده بهزاد که تحول بزرگی در هنر نگارگری ایران به وجود آورده و طراحی‌های گنبد هم کار دست اوست. طرح‌های این تالار برگرفته از روایت‌های داستانی‌اند؛ اسطوره‌های ایران باستان و داستان‌های عرفانی. روی بوم بالای شومینه، نقشی است از داستان پیرمرد و دختر مسیحی. با این همه زیبایی، این تالار هم در سالهای پیش، کاربرد اداری داشته است. تالار «نقش» با نقوشی از هنر دوره قاجار مزین شده و تابلوهای جناغی متناسب با معماری بنا و نقاشی قهوه‌خانه‌ای اثر محمد مدبر.
«تالار آینه» هم بخش دیگری از کاخ است؛ تلفیقی از هنرهای آینه و خاتم‌کاری و گچبری. ساخت این تالار در ١٣١٧ آغاز شده و کاری است از بهترین استادان زمان خودش؛ شیخ حسین کیانفر و استاد حسین منیژه. بر مقرنس‌های حاشیه و میان تالار، نام حسین آذرفشان حک شده است. مرادی، کارشناس موزه کاخ مرمر، به فرشی که تالار را پوشانده اشاره می‌کند: «این اتاق سفارشی بوده و این فرش ١٧ در ١٤ هم سفارشی برای همین اتاق بافته شده. یکی از بزرگ‌ترین فرش‌های خانواده عمواوغلو از بافندگان مشهور مشهد است.»
تالار «بافته» هم از نفیس‌ترین نمونه‌های بافت پر شده است؛ تبلور دیگری از هنر و همه کارِ دست زنان خانه‌دار زمان قاجار و صفویه. گلناز گل‌صباحی که از سال گذشته تا سه سال دیگر به‌عنوان عضو هیأت اجرایی شورای بین‌المللی موزه‌ها (ایکوم) انتخاب شده، موزه‌دار موسسه فرهنگی موزه‌های بنیاد مستضعفان است و مدیر این موزه تازه‌‌تاسیس. او میگوید: «این تنها بخشی از کار تمام‌شده ما در موزه است.»
حرف و حدیث‌ها درباره حضور«آیت‌الله»
از روزهای پیش که بنیاد مستضعفان خبر داد می‌خواهد این کاخ را موزه کند، صحبت از مرحوم آیت‌الله اکبر هاشمی رفسنجانی بود که به گفته پرویز فتاح، رئیس بنیاد مستضعفان «حدود ۲۰ تا ۲۵سال پیش در کاخ مرمر مستقر شد». این گفته‌ها حاشیه‌های بسیار به پا کرد. فتاح درباره تخلیه این کاخ گفته بود که «نمی‌دانستیم پیش چه کسی شکایت‌مان را ببریم و به ملت چه جوابی بدهیم. البته کاخ با تلاش‌های انجام‌شده و جدیتی که بیت رهبری انجام داد و همکاری مجمع تشخیص مصلحت نظام این اواخر تخلیه شد.» و بعد خبرگزاری‌ها تیتر زدند: کاخ مرمر آزاد شد.
اما غلامرضا جوادی‌قم، قائم‌مقام سابق و مدیرکل حوزه ریاست دفتر مجمع تشخیص مصلحت نظام در زمان ریاست مرحوم‌هاشمی به «برنا» توضیح داد که این عمارت، بعد از انقلاب محل تشکیلات قضائی شد و قوه قضائیه جدید با مسئولیت آیت‌الله یزدی در محل فعلی کاخ مرمر فعالیت کرد و در آن مدت آسیب جدی به گنبد ساختمان وارد شد و درنهایت در توافقی بین ریاست‌جمهوری وقت، میراث فرهنگی و قوه قضائیه، ساختمانی در ضلع شمالی کاخ مرمر به قوه قضائیه سپرده و ساختمان مرمر تخلیه و بازسازی شد و تا زمانی که مجمع آنجا بود، مراقبت شد. محسن هاشمی رفسنجانی، رئیس شورای شهر تهران و پسر ارشد آیت‌الله هم به حرف‌های فتاح این‌طور واکنش نشان داد: «نامه‌ای به صورت خصوصی به ایشان نوشتم و از ایشان گله کردم. من می‌دانم که ایشان ناخواسته این صحبت‌ها را گفتند و امروز هم تلفنی با ایشان صحبت خواهم کرد تا سخنان‌شان را تصحیح کنند. اگر این سخنان تصحیح نشود من هم صحبتی خواهم کرد و از آیت‌الله هاشمی دفاع خواهم کرد و برخی مطالب را می‌گویم.»
موزه‌ای در کاخ مرمر
«٣٨٠ اثر از یک‌میلیون و ۲۰۰هزار اثر گنجینه بنیاد مستضعفان در این ساختمان به نمایش درآمده که آثاری از سه‌هزار‌سال قبل از تاریخ، تا امروز را در خود دارد.» حمیدرضا قنبری، مدیر امور توسعه موزه‌ای موسسه فرهنگی بنیاد مستضعفان این را میگوید. مرمت و تجهیز ساختمان و موزه هنوز تکمیل نشده اما بنیاد مستضعفان قصد کرده تا در دهه فجر موزه را افتتاح کند. آنها بنا را که خود اثر موزه‌ای منحصربه‌فردی است مرمت کرده‌اند و فاز دوم مرمت را گذاشته‌اند برای بهار. مرمت و بازگرداندن کاخ به حال اولیه‌اش، با نظر وزارت میراث فرهنگی بوده است. قنبری میگوید اقدامات مرمتی را در کمتر از سه ماه انجام داده‌اند؛ ترمیم کاشی‌کاری ساقه گنبد، بازگرداندن نقاشی‌ها به اصالت اولیه، تعمیر بخش‌های ریزش‌کرده، مرمت درهای آسیب‌دیده و درنهایت راه‌اندازی سیستم اطفای حریق.
از ١٩ تالار این کاخ، هفت تالار دیروز به روی خبرنگاران باز شد؛ تالار «گذر تاریخ» که نمایش منحصربه‌فردترین آثار هخامنشی، اشکانی و ساسانی را در خود داشت و تالارهای «نقش»، «رنگ»، «سرمه»، «صناعت»، «آیینه» و سرسرای اصلی که نقطه ثقل بنا بود و در هر کدام از آنها گوشه‌هایی از هنر بی‌بدیل ایران به معرض دید گذاشته شده بود؛ همنشینی سرشاخه‌های هنر ایرانی در یک بنای تاریخی.
ساخت آسانسور به دستور آیت‌الله
سه سال پس از فوت آیت‌الله در یکی از تالارهای کاخ مرمر هنوز صحبت از هاشمی رفسنجانی است؛ تالار صناعت. مدیر موزه به «شهروند» میگوید: «پیش از اینکه اینجا به موزه تبدیل شود این تالار اتاق شخصی آقای هاشمی رفسنجانی بود.» هیچ نشانی از این گذشته نیست. در تالار درهای منقوش، سقف، آینه، کاشی‌کاری‌ها به نمایش درآمده است. نسرین بهرامی، کارشناس موزه میگوید: «اثر برجسته این تالار کاشی هفت‌رنگ میرزا آقا امامی است، هنرمند اواخر دوره قاجار. همچنین کاشی‌های برجسته‌ای منقش به نقوش مجالس رزم و شکار و درهای منقوش مطلا کاری شده. یکی از برجسته‌ترین درها، اثر حسین خطایی است، شاگرد میرزاآقا امامی.» تالار صناعت رو به یک آسانسور الحاقی است و حاضران می‌گویند طبق خواسته آیت‌الله به بنا اضافه شده است: «آسانسور را ساخته‌اند تا میهمانان مسن جلسات به‌سختی نیفتند.» حمیدرضا قنبری، مدیر امور توسعه موزه‌ای موسسه فرهنگی بنیاد مستضعفان به «شهروند» توضیح می‌دهد که آسانسور را زمان آمدن آیت‌الله‌هاشمی به این مجموعه اضافه کرده‌اند و حالا بخشی از تاریخ کاخ است: «آسانسور جزو الحاقاتی است که عمر دارد. حذف‌کردنش کار پرزحمتی نیست اما وقتی الحاقات قدمت پیدا می‌کنند، به بخشی از شناسنامه اثر تبدیل می‌شوند. این الحاق زننده‌ای نیست و با ساختمان بسیار هماهنگ است. حذف‌کردنش معقول نیست؛ هم شناسنامه اثر است و هم امکان خوبی است برای بازدیدکنندگان معلول.» این تالار در همسایگی دفتر کار آیت‌الله است. قنبری میگوید این اتاق‌ها و تمام مجموعه «جز اندکی تغییرات جزیی شاید در رنگ» تغییر جدی نداشته‌اند: «در کل بنا را خوب نگه داشته‌اند. نسبت به تمام بناهایی که در کشور وجود دارد، از اینجا خیلی خوب مراقبت کرده‌اند.»
داستان درها
درهای هر تالار با نقشی متفاوت از دیگری منبت‌شده است. گل‌صباحی میگوید که هر در داستانی دارد. «هنر به کار رفته روی این درها منبت معرق است؛ منبت برجسته، هنری ابداعی. قبلا هیچ کجا چنین منبت معرقی نداشته‌ایم. داستان این است که در زمان ساخت درها، منبت‌کاران کمی در تهران بوده‌اند و دو هنرمند منبت‌کار از گلپایگان به تهران می‌آیند و تزیینات درها و پنجره‌ها را می‌سازند. درها مزین به نقش داستان‌های اساطیری است.»
گنبد شیخ لطف‌الله اصفهان در تهران
سرسرا نقطه عطف عمارت است. مدیر موزه میگوید: «گنبد مشهور این بنا برگرفته از گنبد
شیخ لطف‌الله است. آثار نقاشی پیرامون این سرسرا و تمام کارهای هنری که در آن به کار رفته، در نوع خود بی‌نظیر است، حتی حجاری‌های روی پله نرده‌ها.»صفی‌پور، کارشناس موزه از تأثیر مشهود هنر ایران در دوره‌های مختلف در بنا میگوید؛ هنر هخامنشی در پلکان و هنر اسلامی در گنبد. چشم‌های بیننده، خیره سرسراست. علاوه بر تابلویی از نقاشی‌های استاد بهزاد، دو تابلو از هونمان، هنرمند آلمانی بر دیوار است؛ یکی تصویری از پل ورسک و دیگری تخت جمشید. در چهار طرف سرسرا مقرنس‌هایی به کار رفته، اثر استاد محمود قمی. گنبد نقطه ثقل کاخ است، کاملا مشابه گنبد شیخ لطف‌الله. ١٦ روزنه مشبک فلزی گنبد را احاطه کرده است. از بیرون گل‌های شاه‌عباسی و خطایای اسلیمی دارد و از داخل رنگ به رنگ است. قسمت مرکزی‌اش ترنجی به رنگ آبی فیروزه‌ای، کناره‌های ترنج‌ها به شمسه منتهی می‌شود و نواره‌های باریکی در اطراف آن است؛ کاشی‌های هفت رنگ.